Προς Υπεράσπιση του Ριζοσπαστισμού της Ελεύθερης Αγοράς

 Οι περισσότεροι άνθρωποι έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με τα οικονομικά στο μάθημα των κοινωνικών σπουδών της 7ης δημοτικού ή τουλάχιστον κάπου εκεί κοντά, και στη συνέχεια οι τελειόφοιτοι του Γυμνασίου συχνά το παρακολουθούν στο Λύκειο. Για να εισαγάγει τους μαθητές στο θέμα, ο καθηγητής εξηγεί ότι υπάρχουν τρεις βασικές προσεγγίσεις που μπορεί να ακολουθήσει μια χώρα: Σοσιαλισμός, Καπιταλισμός ή ένα ενδιάμεσο σύστημα που χαρακτηρίζεται ως « Μικτή Οικονομία».

Στη συνέχεια, ο δάσκαλος εξηγεί τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα κάθε συστήματος. Δεδομένου ότι ο δάσκαλος είναι συνήθως προκατειλημμένος, μια από τις εναλλακτικές λύσεις αναπόφευκτα παρουσιάζεται ως η πιο ευνοϊκή. Στη δική μου εμπειρία από αυτό το μάθημα -και υποψιάζομαι ότι πολλοί μπορούν να το καταλάβουν- η «μικτή οικονομία» παρουσιάστηκε ως η λιγότερο κακή επιλογή. Τα άκρα αντιμετωπίζονταν με καχυποψία- η μέση ενσωμάτωνε το καλύτερο και από τους δύο κόσμους, αποφεύγοντας τις υπερβολές του καθαρού καπιταλισμού ή του σοσιαλισμού.

Εξετάζοντας το πολιτικό τοπίο σήμερα, είναι σαφές ότι αυτή η «ενδιάμεση» θέση είναι, μακράν, η πιο δημοφιλής. Είναι απλά κοινή γνώση ότι τόσο ο καπιταλισμός όσο και ο σοσιαλισμός προκαλούν σοβαρά προβλήματα όταν φτάνουν στα άκρα - γνώση που, σε πολλές περιπτώσεις, μας παραδόθηκε ευγενικά από τους καθηγητές κοινωνικών σπουδών της 7ης τάξης. Αλλά αυτή η φαινομενικά κοινή λογική προσέγγιση κάνει λάθος στο θέμα με διάφορους σημαντικούς τρόπους.

Ο Μύθος της «Μικτής Οικονομίας»

Το πρώτο ζήτημα με τη μεσαία θέση είναι ότι δεν υπάρχει πραγματικά «μικτή» οικονομία. Όπως εξηγεί ο Ludwig von Mises στο μεγάλο έργο του Human Action, η οικονομία της αγοράς και η σοσιαλιστική οικονομία είναι αμοιβαία αποκλειόμενες με μια πολύ τεχνική έννοια, οπότε η ανάμειξή τους, ακόμη και θεωρητικά, είναι αδύνατη:

Η οικονομία της αγοράς ή ο καπιταλισμός, όπως συνήθως αποκαλείται, και η σοσιαλιστική οικονομία αποκλείουν η μία την άλλη. Δεν είναι δυνατή ή νοητή η ανάμειξη των δύο συστημάτων- δεν υπάρχει μεικτή οικονομία, ένα σύστημα που θα ήταν εν μέρει καπιταλιστικό και εν μέρει σοσιαλιστικό. Η παραγωγή κατευθύνεται είτε από την αγορά είτε από τα διατάγματα ενός τσάρου παραγωγής ή μιας επιτροπής τσάρων παραγωγής.

Αυτό που κατ' ευφημισμόν αποκαλείται «μικτή οικονομία», εξηγεί ο Mises στη συνέχεια του βιβλίου, με μεγαλύτερη ακρίβεια αποκαλείται σύστημα παρεμβατισμού. Εξακολουθεί να είναι ένας βαθμός οικονομίας της αγοράς, αλλά αντί για μια ελεύθερη αγορά, είναι μια παρεμποδισμένη αγορά.

Αυτό έχει επιπτώσεις πολύ πέρα από την αλλαγή της ορολογίας μας. Από τη στιγμή που θα δούμε ότι δεν υπάρχει ανάμειξη καπιταλισμού και σοσιαλισμού, η ίδια η έννοια του φάσματος μεταξύ τους θα είναι άκυρη, και συνεπώς, το ίδιο και η έννοια του μεσαίου χώρου. Όπως γράφει ο Mises σε άλλο σημείο, «Ο παρεμβατισμός δεν είναι μια χρυσή τομή μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Είναι ο σχεδιασμός ενός τρίτου συστήματος οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας και πρέπει να εκτιμηθεί ως τέτοιος».

Αντί να σκέφτεστε τον καπιταλισμό, τον σοσιαλισμό και τον παρεμβατισμό σε μια γραμμή, σκεφτείτε τα τοποθετημένα σε ένα τρίγωνο. Υπάρχουν απλώς τρία ανεξάρτητα συστήματα για να διαλέξετε, και κανένα από αυτά δεν είναι «ανάμεσα» σε κάποιο από τα άλλα.

Εκτός του ότι είναι πιο ακριβής από οικονομικής άποψης, αυτή η νέα διαμόρφωση μας βοηθά επίσης να αποφύγουμε τον πειρασμό της πλάνης του μεσαίου χώρου, γνωστή και ως επιχείρημα της μετριοπάθειας. Η πλάνη του μεσαίου χώρου είναι η υπόθεση ότι η καλύτερη θέση πρέπει να είναι ο συμβιβασμός μεταξύ δύο άκρων - μερικές φορές είναι, φυσικά, αλλά συχνά δεν είναι. Είναι πολύ πιθανό αυτή η πλάνη να έχει παίξει ρόλο στη σημερινή δημοτικότητα της παρεμβατικής θέσης του «μεσαίου χώρου». Ο Mises το υπαινίσσεται αυτό με το σχόλιό του για τη «χρυσή τομή». Είναι δελεαστικό να υποθέσουμε ότι η μέση λύση είναι η καλύτερη.

«Όμως», αντιτείνουν οι παρεμβατικοί, »η θέση μας δύσκολα απορρέει από την τυφλή προσκόλληση στη μέση για χάρη της. Έχουμε γνήσιες ανησυχίες για τον ανεμπόδιστο καπιταλισμό, τις οποίες πιστεύουμε ότι ο παρεμβατισμός μπορεί να μετριάσει».

Μια Αποστροφή στην Ελευθερία

Μια κοινή ανησυχία είναι ότι σε μια ανεμπόδιστη αγορά οι άνθρωποι θα αγοράζουν πράγματα που τους κάνουν κακό. Αν η κυβέρνηση δεν ρύθμιζε τα τρόφιμα, τα φάρμακα, τα αυτοκίνητα, τα σπίτια κ.ο.κ., οι καταναλωτές θα μπορούσαν να επιλέξουν πιο επικίνδυνες επιλογές επειδή είναι φθηνότερες, οδηγώντας σε περισσότερους θανάτους και τραυματισμούς.

Άλλοι μπορεί να ανησυχούν για την ανισότητα. Αν η κυβέρνηση δεν παρέχει βασικές υπηρεσίες όπως η εκπαίδευση, οι δρόμοι, οι βιβλιοθήκες και τα δημόσια πάρκα, φοβούνται ότι η κοινωνία θα διαιρεθεί γρήγορα σε έχοντες και κατέχοντες.

Άλλοι πάλι ανησυχούν ότι συγκεκριμένοι κλάδοι θα υποστούν πιέσεις. Εάν η κυβέρνηση άρει όλες τις προστασίες, όπως οι δασμοί, αυτό δεν θα σήμαινε καταστροφή για ορισμένες επιχειρήσεις;

Το κοινό θέμα σε αυτές και σε αμέτρητες άλλες αντιρρήσεις είναι η αποστροφή προς τις συνέπειες της ελευθερίας. Οι άνθρωποι επικαλούνται αυτά τα ζητήματα ως απόδειξη ότι η ελεύθερη αγορά «δεν λειτουργεί», αλλά αυτό που πραγματικά εννοούν είναι ότι θα παρήγαγε αποτελέσματα που προσωπικά βρίσκουν δυσάρεστα. Στον πυρήνα τους, αυτά τα επιχειρήματα καταλήγουν στο να λένε: «Το πρόβλημα με την ελευθερία είναι ότι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να κάνουν αυτό που προτιμούν να κάνουν, αντί για αυτό που εγώ θα τους έβαζα να κάνουν». Στο οποίο θα απαντούσα: ναι, αυτό ακριβώς είναι το νόημα της ελευθερίας.

Είναι απολύτως κατανοητό να ανησυχείτε για το τι θα έκαναν οι άνθρωποι αν η κυβέρνηση δεν παρενέβαινε στην οικονομία. Είναι πολύ πιθανό ότι η κοινωνία θα έμοιαζε πολύ διαφορετική, ότι κάποιοι θα έχαναν τις δουλειές τους και ότι οι πλούσιοι και οι φτωχοί θα γίνονταν πιο διαστρωματωμένοι.

Αλλά είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι, επειδή η ελεύθερη αγορά μπορεί να παράγει αποτελέσματα που δεν μας αρέσουν πάντα, αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχει κάτι θεμελιωδώς κακό σε αυτήν. Είναι αρκετά αλαζονικό να λέμε ότι ένα σύστημα είναι αντικειμενικά χαλασμένο απλώς και μόνο επειδή δεν μας δίνει πάντα αυτό που προσωπικά θέλουμε ή επειδή δεν ξέρουμε πώς θα λειτουργούσαν ορισμένα πράγματα.

Ο Milton Friedman συνόψισε καλά αυτό το θέμα όταν είπε: «Μια σημαντική πηγή αντιρρήσεων κατά της ελεύθερης οικονομίας είναι ακριβώς ότι... δίνει στους ανθρώπους αυτό που θέλουν και όχι αυτό που μια συγκεκριμένη ομάδα πιστεύει ότι πρέπει να θέλουν. Πίσω από τα περισσότερα επιχειρήματα κατά της ελεύθερης αγοράς κρύβεται η έλλειψη πίστης στην ίδια την ελευθερία».

Μια Καπιταλιστική Δυστοπία;

Η άλλη μεγάλη κατηγορία αντιρρήσεων κατά της ελεύθερης αγοράς περιγράφεται ίσως καλύτερα ως «θα φέρει την αποκάλυψη». Δύο από τις πιο συνηθισμένες δυστοπικές προβλέψεις είναι ότι οι ελεύθερες αγορές θα οδηγήσουν σε περιβαλλοντική καταστροφή και ότι τα μονοπώλια θα αναλάβουν την εξουσία και θα χρεώνουν μια περιουσία για τα πάντα. Ωστόσο, αυτές οι προβλέψεις είναι εντελώς αβάσιμες.

Όσον αφορά το περιβάλλον, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η ελεύθερη αγορά βασίζεται στα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας, και η ρύπανση της ιδιοκτησίας κάποιου άλλου αποτελεί σαφώς παραβίαση αυτών των δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, μια πραγματικά ελεύθερη αγορά δύσκολα θα επέτρεπε το είδος της ανεξέλεγκτης ρύπανσης που συχνά φοβούνται. Τώρα, είναι αλήθεια ότι ένας ιδιοκτήτης ακινήτου θα μπορούσε να εξορύξει ή να καταστρέψει με άλλο τρόπο την ιδιοκτησία του όσο ήθελε, αρκεί να μην υπήρχε αντίκτυπος στη γύρω γη, τον αέρα ή το νερό. Αλλά αυτό απλώς επανέρχεται στο παραπάνω σημείο σχετικά με την ελευθερία - η ένσταση είναι ουσιαστικά: «Θα πρέπει να αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει τη γη του σύμφωνα με τις δικές μου [ή της κυβέρνησης] προτιμήσεις, όχι τις δικές του».

Όσον αφορά την κατάληψη μονοπωλίων, αυτός ο φόβος βασίζεται στην υπόθεση ότι οι επιχειρήσεις πάντα επωφελούνται από τη συγχώνευση και την επέκταση. Αυτό όμως έχει αποδειχθεί ότι είναι οικονομικά λανθασμένο, συγκεκριμένα από τον Ronald Coase και τον Murray Rothbard. Η οικονομική θεωρία συμφωνεί με την εμπειρία μας στον πραγματικό κόσμο. Αναρωτηθείτε το εξής: αν η αγορά έχει μια συνεχή τάση προς τη συγκέντρωση, γιατί κάθε κλάδος δεν είναι τόσο συγκεντρωμένος όσο επιτρέπει η αντιμονοπωλιακή νομοθεσία;

Το Πρόβλημα με τον Παρεμβατισμό

Όπως ελπίζω να καταδεικνύει η παραπάνω συζήτηση, τα υποτιθέμενα προβλήματα με τον καθαρό καπιταλισμό δεν είναι στην πραγματικότητα καθόλου προβλήματα. Είναι αλήθεια ότι πρέπει να γίνει ανεκτός ένας σημαντικός βαθμός πλουραλισμού, αλλά πέρα από αυτό δεν υπάρχει τίποτα εγγενές στο σύστημα που να το εμποδίζει να λειτουργήσει εξαιρετικά καλά.

Υπάρχουν, ωστόσο, εγγενή προβλήματα με τον παρεμβατισμό (και, φυσικά, με τον σοσιαλισμό, αλλά αυτό είναι αυτονόητο). Όπως δείχνει ο Henry Hazlitt στο βιβλίο Economics in One Lesson, σχεδόν κάθε πιθανή παρέμβαση δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Ο λόγος που οι παρεμβάσεις αυτές παραμένουν δημοφιλείς παρά το γεγονός αυτό είναι ότι εστιάζουμε στις άμεσες και ορατές συνέπειες, οι οποίες τείνουν να είναι θετικές, ενώ αγνοούμε τις μακροπρόθεσμες και αόρατες συνέπειες, οι οποίες τείνουν να είναι αρνητικές. Η ανάλυση του Rothbard στο βιβλίο « Power and Market» καταδεικνύει επίσης πολλά σοβαρά προβλήματα που ενυπάρχουν στην παρεμβατική προσέγγιση - πώς βλάπτει την προσωπική χρησιμότητα, δημιουργεί καρτέλ και σπαταλά πόρους. Έτσι, μακριά από το να διορθώσει ένα χαλασμένο σύστημα, ο παρεμβατισμός στην πραγματικότητα καταστρέφει ένα λειτουργικό σύστημα.

Πώς θα ήταν λοιπόν ένα καλύτερο μοντέλο κοινωνικών σπουδών για την 7η τάξη; Όπως συζητήθηκε προηγουμένως, υπάρχουν τρία πιθανά συστήματα: η ελεύθερη αγορά, η παρεμποδισμένη αγορά και ο σοσιαλισμός. Ενώ δεν υπάρχει φάσμα μεταξύ του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού, υπάρχει ένα φάσμα εντός του παρεμβατισμού, από έναν πολύ υψηλό βαθμό παρέμβασης έως σχεδόν καθόλου - και, κατά μία έννοια, η καθαρή ελεύθερη αγορά είναι απλώς το μη παρεμβατικό άκρο αυτού του φάσματος.

Το μόνο πραγματικό μειονέκτημα της ελεύθερης αγοράς είναι ότι επιτρέπεται στους ανθρώπους να κάνουν πράγματα που δεν μας αρέσουν. Τα μειονεκτήματα του παρεμβατισμού -και αυτά γίνονται πιο εμφανή όσο προχωράμε προς υψηλότερους βαθμούς παρέμβασης- είναι ότι διακυβεύεται η οικονομική ευημερία και παραβιάζεται η ελευθερία. Δεδομένων αυτών των πραγματικοτήτων, η μόνη λογική θέση για όσους αγαπούν την ελευθερία και την ευημερία είναι η ριζοσπαστική: μια καθαρή οικονομία της αγοράς.