Ο Φρανκενστάιν ήταν ο προάγγελος

 Δύο χρόνια πριν από τα λουκέτα, ο κόσμος γιόρτασε την 200ή επέτειο του κλασικού έργου της Mary Shelley Frankenstein, για το οποίο κυκλοφόρησε μια υπέροχη ταινία σχετικά με τη ζωή και τη σκέψη της συγγραφέως. Ταυτόχρονα, υπήρχε ένα βιβλίο και μια έκθεση στη Βιβλιοθήκη Morgan και αυξανόμενες αντιπαραθέσεις σχετικά με το προσωπικό και πολιτικό ήθος που μια γενιά ριζοσπαστών σήμαινε για την εποχή τους και κληροδότησε στη δική μας.

Αυτό είναι το βιβλίο που δεν σταματάει να δίνει, αλλά υπάρχουν και άλλα. Η επέτειος πριν από δύο χρόνια μοιάζει τώρα σαν μια πρόγευση του τι συμβαίνει όταν η επιστήμη πάει στραβά. Το ήξερε από τότε: τους σοβαρούς κινδύνους της διανοητικής προσποίησης (προλαβαίνοντας έτσι τον F.A. Hayek) και τις απρόβλεπτες κοινωνικές συνέπειες αυτού που ο Thomas Sowell θα αποκαλούσε αργότερα το απεριόριστο όραμα.

Το τέρας που δημιουργείται στο φανταστικό εργαστήριο - οι αναγνώστες εκπλήσσονται πάντα που είναι ένας συμπαθητικός χαρακτήρας, μόνο που στερείται κάθε ηθικής αίσθησης, όπως ίσως πολλοί που γνωρίζουμε πολύ καλά σήμερα - προδικάζει την εξέλιξη της πολιτικο-τεχνολογικής ιστορίας, όπως αυτή εξελίχθηκε από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τον 20ό. Αυτό ήρθε να τελειοποιηθεί το 2020, όταν οι καινοτομίες στις οποίες βασιζόμαστε - τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα μεγάλα δεδομένα, η προσωπική παρακολούθηση, η ευρεία διαθεσιμότητα ιατρικών υπηρεσιών, ακόμη και τα εμβόλια - επέστρεψαν για να καταστρέψουν άλλα χαρακτηριστικά της ζωής που εκτιμούμε, όπως η ελευθερία, η ιδιωτική ζωή, η ιδιοκτησία, ακόμη και η πίστη.

Η μακροχρόνια γοητεία που ασκεί το έργο της Σέλεϊ σχετίζεται με την πνευματική της καταγωγή. Ήταν, άλλωστε, κόρη ενός από τα δύο ισχυρότερα μυαλά του 18ου αιώνα, του William Godwin και της Mary Wollstonecraft, στοχαστές που οδήγησαν το εγχείρημα του Διαφωτισμού σε νέα σύνορα της ανθρώπινης απελευθέρωσης. Η ίδια η Mary το έσκασε και τελικά παντρεύτηκε τον προβληματικό αλλά πολυμαθή Percy Shelley, βρέθηκε μπλεγμένη σε μια αμήχανη σχέση με τον Λόρδο Byron και βίωσε την τρομερή τραγωδία της απώλειας τριών παιδιών, ενώ βίωσε τόσο τη σκληρή περιφρόνηση όσο και τη μεγάλη αναγνώριση.

Η σκέψη της και η ζωή της ήταν προϊόν της σκέψης του ύστερου Διαφωτισμού, διαποτισμένη τόσο από τις καλύτερες (χιουμαϊκές) πτυχές του όσο και από τις χειρότερες (ρουσσωικές) υπερβολές του. Η μόνιμη συμβολή της ήταν διορθωτική, επιβεβαιώνοντας την ελευθερία της δημιουργίας ως κινητήρια δύναμη της προόδου, προειδοποιώντας παράλληλα για τα λάθος μέσα και τα λάθος κίνητρα που θα μπορούσαν να μετατρέψουν αυτή την ελευθερία σε δεσποτισμό. Πράγματι, ορισμένοι μελετητές παρατηρούν ότι η πολιτική της στα τέλη της ζωής της ήταν περισσότερο μπερκική παρά γκοντουινική.

Η διαχρονική της συμβολή είναι το βιβλίο της του 1818, το οποίο δημιούργησε δύο διαχρονικά αρχέτυπα, τον τρελό επιστήμονα και το τέρας που δημιουργεί, και εξακολουθεί να αγγίζει το πολιτισμικό άγχος σχετικά με τις προθέσεις έναντι της πραγματικότητας της επιστημονικής δημιουργίας. Υπάρχει σοβαρός λόγος για αυτό το άγχος, όπως μας δείχνει η εποχή μας.

Έγραψε κατά τη διάρκεια μιας περιόδου -ήταν μια ένδοξη περίοδος- όταν η τάξη των διανοουμένων είχε τη δικαιολογημένη προσδοκία ότι θα επέλθουν δραματικές αλλαγές στον πολιτισμό. Η ιατρική επιστήμη βελτιωνόταν. Οι ασθένειες θα ελέγχονταν. Οι πληθυσμοί μετακινούνταν από την ύπαιθρο στην πόλη. Το ατμόπλοιο αύξανε κατά πολύ τον ρυθμό των ταξιδιών και καθιστούσε το διεθνές εμπόριο πιο αποδοτικό ως προς τους πόρους.

Ήταν περιτριγυρισμένη από τα πρώτα στοιχεία της εφεύρεσης. Η όμορφη ταινία για τη ζωή της αναπλάθει το ήθος, την εμπιστοσύνη στο μέλλον της ελευθερίας, την αίσθηση ότι κάτι θαυμάσιο ερχόταν. Παρακολουθεί μαζί με τον Πέρσι ένα είδος μαγικής παράστασης στην οποία ένας επιδειξίας και επιστήμονας χρησιμοποιεί ηλεκτρισμό για να κάνει έναν νεκρό βάτραχο να κουνήσει τα πόδια του, γεγονός που της υποδηλώνει τη δυνατότητα να δοθεί ζωή στους νεκρούς. Έτσι, το πρώτο της έργο εξερεύνησε την αιώνια ανθρώπινη γοητεία για τη δυνατότητα αθανασίας μέσω της επιστήμης, ελέγχοντας τον κόσμο μας με τρόπους που δεν ήταν ποτέ πριν δυνατοί.

Το θέμα εδώ δεν είναι ότι η επιστήμη είναι κακή ή εγγενώς επικίνδυνη, αλλά μάλλον ότι μπορεί να οδηγήσει σε απρόβλεπτες φρικαλεότητες όταν η ανάπτυξή της αμαυρώνεται από τις επιδιώξεις της εξουσίας.

Όπως το θέτει ο Paul Cantor στην εισαγωγή του σε μια έκδοση του Φρανκενστάιν:

"Η Mary Shelley δίνει μια γνωστικιστική τροπή στο μύθο της δημιουργίας: στην εκδοχή της η δημιουργία ταυτίζεται με την πτώση. Ο Φρανκενστάιν κάνει το έργο του Θεού, δημιουργώντας έναν άνθρωπο, αλλά έχει τα κίνητρα του διαβόλου: την υπερηφάνεια και τη θέληση για εξουσία. Ο ίδιος είναι επαναστάτης, απορρίπτει τις θεϊκές απαγορεύσεις και, όπως ο Σατανάς, φιλοδοξεί να γίνει ο ίδιος θεός. Όμως η πράξη της επανάστασης του Βίκτωρα είναι να δημιουργήσει έναν άνθρωπο, και αυτό που επιδιώκει από τη δημιουργία είναι η δόξα της διακυβέρνησης μιας νέας φυλής όντων. Η Mary Shelley επιτυγχάνει έτσι μια τολμηρή συμπίεση της ιστορίας του Milton. Ο Φρανκενστάιν αναδιηγείται τον Χαμένο Παράδεισο σαν το ον που έπεσε από τον ουρανό και το ον που δημιούργησε τον κόσμο των ανθρώπων να ήταν ένα και το αυτό".

Αυτό που αποκαλύπτει ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας για τη Mary Shelley αφορά το κατά πόσο το έργο της επηρεάστηκε από τις δικές της εμπειρίες. Παντρεύτηκε από έρωτα, αλλά βρέθηκε σε μια σχέση που χαρακτηριζόταν από προδοσία, παραμέληση, άγχος και αστάθεια. Γέννησε παιδιά αλλά διαλύθηκε συναισθηματικά από τους πρόωρους θανάτους τους. Το αμετάκλητο της ηθικής (dust to dust) καταλάμβανε τις σκέψεις της. Ο κοινωνικός της κύκλος ήταν γεμάτος από ανθρώπους που αγαπούσαν την ανθρωπότητα αλλά δεν μπορούσαν να διαχειριστούν ούτε την ελάχιστη αξιοπρέπεια όσον αφορά τις προσωπικές τους σχέσεις.

Όλα αυτά τα θέματα υπεισέρχονται στη δημιουργία του σπουδαίου έργου της. Ήταν τόσο πρωτότυπο όσο μπορεί να είναι ένα μυθιστόρημα τρόμου, η ιστορία ενός νέου ανθρώπου που δημιουργήθηκε στο εργαστήριο χωρίς ηθικό αίσθημα, ο οποίος όμως είναι συμπαθής παρόλο που είναι υπεύθυνος για φρικτό θάνατο και καταστροφή.

Και έτσι αναζητούμε μεταγενέστερες αναλογίες με τα τέρατα που δημιούργησαν οι διανοούμενοι αργότερα στην ιστορία.

Ποιες ήταν οι αναλογίες των τεράτων που ήρθαν αργότερα; Πριν από το 2020, οι κορυφαίοι υποψήφιοί μου περιλαμβάνουν τρομερές εμπειρίες που εκκολάφθηκαν από ακαδημαϊκές ελίτ που ήταν σίγουροι ότι έκαναν το σωστό. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο εμφανίστηκε σε έντυπη μορφή μισό αιώνα αργότερα - ένα σχέδιο για μια νέα εργαστηριακή δημιουργία του ως ανθρώπινο ον αποκομμένο από κάθε αγάπη για την ιδιοκτησία, την οικογένεια ή την πίστη.

Δύο δεκαετίες αργότερα, η ευγονική έγινε η μόδα και προκάλεσε δεκαετίες πειραματισμών με τη στείρωση, τη ρύθμιση, τον διαχωρισμό και τον κρατικό έλεγχο. Η φιλοδοξία να φέρουν τη δημοκρατία στον κόσμο με τη βία οδήγησε σε αυτό το νέο πράγμα που ονομάστηκε ολοκληρωτικός πόλεμος, στον οποίο ο άμαχος πληθυσμός επιστρατεύτηκε για να γίνει δολοφόνος και τροφή για να σκοτωθεί. Η περίοδος του μεσοπολέμου εγκαινίασε τον εθνικισμό και τον φασισμό ως πολιτικά πειράματα που έκαναν τρελούς επιστήμονες δικτάτορες, οι οποίοι αντιμετώπιζαν τους υποτελείς πληθυσμούς ως πειραματόζωα, τους περιόριζαν, τους έβαζαν σε καραντίνα και τελικά τους σκότωναν.

Ακόμα και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι διανοούμενοι της ελίτ εξακολουθούσαν να επινοούν σχέδια για την τέλεια κοινωνική και οικονομική λειτουργία που παρήγαγαν αποτελέσματα πολύ διαφορετικά από αυτά που φαντάζονταν. Σκεφτείτε τη διάσκεψη του Bretton Woods του 1944. Η ελπίδα ήταν η τέλεια κυριαρχία του παγκόσμιου νομισματικού συστήματος, με μια παγκόσμια τράπεζα, ένα νέο παγκόσμιο νόμισμα, ένα σύστημα εκκαθάρισης που θα διαχειρίζονταν οι βιομηχανικές και ακαδημαϊκές ελίτ, και ένα σύστημα δανεισμού που θα επέτρεπε στον κόσμο να μη στερείται τίποτα.

Τα πραγματικά αποτελέσματα χρειάστηκαν δεκαετίες για να έρθουν, αλλά οδήγησαν σε τεράστιες γραφειοκρατίες που δεν έκαναν τίποτα, σε τεράστιες δαπάνες πόρων που θα μπορούσαν να πάνε στην οικοδόμηση της ευημερίας, αλλά αντίθετα σκλήρυναν τον έλεγχο της άρχουσας τάξης, και σε υπερπληθωρισμό που αποσταθεροποίησε την οικονομική και πολιτική ζωή. Δεν θα μπορούσε να διαρκέσει.

Και σήμερα ζούμε εν μέσω νέων δημιουργιών που γνωρίζουμε από την εμπειρία ότι εξελίχθηκαν πολύ διαφορετικά από ό,τι οραματίστηκαν: λουκέτα, κλεισίματα, μάσκες, αποστασιοποίηση, όρια χωρητικότητας, εμβόλια, εντολές εμβολίων και ένα πλήθος άλλων εξωφρενικών πραγμάτων και πρακτικών (πλέξιγκλας κανείς;) που ήρθαν να σημαδέψουν την εποχή μας, όλα προωθούμενα ως εγκεκριμένη επιστήμη από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης.

"Μου προκάλεσε έκπληξη το γεγονός ότι ανάμεσα σε τόσους πολλούς ιδιοφυείς ανθρώπους που είχαν στρέψει τις έρευνές τους προς την ίδια επιστήμη, μόνο εγώ θα ήμουν επιφυλακτικός να ανακαλύψω ένα τόσο εκπληκτικό μυστικό", γράφει ο δρ Φρανκενστάιν. "Μετά από μέρες και νύχτες απίστευτης εργασίας και κούρασης, κατάφερα να ανακαλύψω την αιτία της γένεσης και της ζωής- όχι, ακόμη περισσότερο, έγινα ο ίδιος ικανός να δώσω ζωντάνια σε άψυχη ύλη".

"Αναρωτήθηκα: "Γιατί δεν το κατάλαβαν αυτοί οι επιδημιολόγοι;"", δήλωσε ο Robert Glass, εφευρέτης της κοινωνικής αποστασιοποίησης και του κλειδώματος. "Δεν το κατάλαβαν επειδή δεν είχαν εργαλεία που να εστιάζουν στο πρόβλημα. Είχαν εργαλεία για να κατανοήσουν την κίνηση των μολυσματικών ασθενειών χωρίς να έχουν σκοπό να προσπαθήσουν να τις σταματήσουν".

Συνεχίζουμε να το κάνουμε αυτό, μαζεύοντας την πρώτη ύλη, επιστρέφοντας στο εργαστήριο, συνδέοντας την ιδέα με την πηγή ενέργειας, ρίχνοντας τον διακόπτη και βιώνοντας σοκ και λύπη για τα αποτελέσματα. Τα σύγχρονα τέρατα μας δεν είναι μεμονωμένες απειλές- σκοτώνουν την ελευθερία σε όλο τον κόσμο.

Διακόσια δύο χρόνια αργότερα, η τρομακτική ιστορία της Mary Shelley για το απεριόριστο όραμα συνεχίζει να μας μιλάει. Θα πρέπει επίσης να χρησιμεύσει ως μόνιμη προειδοποίηση.