Ο F.A. Hayek για τον "υπέρτατο κανόνα" που χωρίζει τον κολεκτιβισμό από τον ατομικισμό

Άρθρο του  Lawrence W. Reed  για το Foundation for Economic Education

Δημοσιεύθηκε στην επέτειο των γενεθλίων του Friedrich Hayek στις 8 Μαΐου 2021

 Ο Αυστριακός οικονομολόγος και πολιτικός φιλόσοφος Friedrich August von Hayek γεννήθηκε στη Βιέννη αυτή την ημερομηνία (8 Μαΐου) το 1899 και έζησε σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομίας το 1974 και πέθανε το 1992 σε ηλικία 92 ετών.

Ο 20ός ήταν ίσως ο πιο κολεκτιβιστικός αιώνας από την αυτοκρατορία των Ίνκας του 16ου αιώνα - μια τραγική ειρωνεία δεδομένου ότι ο Χάγιεκ προσέφερε στον κόσμο μερικές από τις πιο έντονες κριτικές του κολεκτιβιστικού δηλητηρίου.

Οι ιδέες του Χάγιεκ για τον κολεκτιβισμό είναι διάσπαρτες σε πολλά έργα του και εκφράζονται ιδιαίτερα καλά στο κλασικό βιβλίο του 1944, Ο δρόμος προς τη δουλοπαροικία. Τα αποσπάσματα προσφέρονται εδώ ως φόρος τιμής σε αυτόν για την 122η επέτειο από τη γέννησή του. (Επιπλέον, παροτρύνω τους αναγνώστες που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτό το υπαρξιακό θέμα να συμβουλευτούν την επιλογή αναγνώσεων που παρέχω στο τέλος αυτού του δοκιμίου).

Ο κολεκτιβισμός είναι μια προοπτική για την ανθρώπινη ζωή και δράση. Αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως μια μάζα που απαιτεί ενιαία (αν όχι ομόφωνη) κατεύθυνση. Ο ατομικισμός είναι το αντίθετό του, επειδή βλέπει την "ανθρωπότητα" ως μια έννοια αφηρημένη, αποτελούμενη από μοναδικά άτομα, το καθένα με δικό του μυαλό και δικά του δικαιώματα. Ενώ ένας κολεκτιβιστής θα υπέτασσε εύκολα το άτομο σε έννοιες όπως η ψήφος της πλειοψηφίας ή η "γενική βούληση", ένας ατομικιστής είναι επιφυλακτικός απέναντι σε οποιοδήποτε άτομο ή ομάδα που ισχυρίζεται ότι μιλάει για τους άλλους χωρίς τη συγκατάθεσή τους.

Ο Χάγιεκ επεσήμανε αυτό που θα έπρεπε να είναι προφανές, αλλά συχνά αποσιωπάται, δηλαδή ότι τα "σχέδια" της συλλογικής εξουσίας εφαρμόζονται με εκφοβισμό εις βάρος των σχεδίων των ατόμων. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι μορφές σοσιαλισμού είναι, ουσιαστικά, κολεκτιβιστικές και ότι όλες οι επικρίσεις για τον κολεκτιβισμό ισχύουν για τον σοσιαλισμό με τη μία ή την άλλη μορφή. Ο σοσιαλισμός χρησιμοποιεί πάντοτε κολεκτιβιστική ρητορική και, κυρίως, επιχειρεί να επιτύχει τους σκοπούς του με κολεκτιβιστικές μεθόδους. Στο σύνολό τους, οι συνεισφορές του Χάγιεκ και του μέντορά του Λούντβιχ φον Μίζες συνιστούν μια τόσο πλήρη και ισχυρή αποδόμηση του σοσιαλιστικού οράματος, ώστε η μόνη αποτελεσματική απάντηση των σοσιαλιστών ήταν να τις αγνοήσουν.

"Σχεδόν όλα τα σημεία που αμφισβητούνται μεταξύ των σοσιαλιστών και των [κλασικών, της ελεύθερης αγοράς] φιλελεύθερων", γράφει ο Hayek, "αφορούν τις μεθόδους που είναι κοινές σε όλες τις μορφές κολεκτιβισμού και όχι τους συγκεκριμένους σκοπούς για τους οποίους οι σοσιαλιστές θέλουν να τις χρησιμοποιήσουν..."

Για παράδειγμα, σχεδόν όλοι ευνοούν την εκπαίδευση αφηρημένα. Ένας ατομικιστής θα ενθάρρυνε μια πληθώρα μεθόδων και θεσμών για την απόκτησή της μέσω της προσωπικής επιλογής και της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Ένας σοσιαλιστής υποστηρίζει μια συλλογική προσέγγιση - κρατικά σχολεία, κρατικά προγράμματα σπουδών, εντολές από την εξουσία, ένα μέγεθος για όλους. Ένας ατομικιστής δεν θα ομογενοποιούσε ποτέ την εκπαίδευση με εντολές. Θα μπορούσε ακόμη και να αναφέρει τον Μάο και να το εννοεί πραγματικά: "Αφήστε εκατό λουλούδια να ανθίσουν!" Ένας κολεκτιβιστής, όπως ο σοσιαλιστής Μάο, δεν θα έβλεπε κανέναν άλλο σκοπό στο να ανθίσουν εκατό λουλούδια εκτός από το να τα κόψει σε κοινά, υπάκουα κοτσάνια.

Για έναν κολεκτιβιστή, το να αφήσει τα λουλούδια στην ησυχία τους ή να επιτρέψει ατελείωτες ποικιλίες τους ισοδυναμεί, σημειώνει ο Χάγιεκ, με το να μην υπάρχει κανένα σχέδιο. Τα σχέδια των ατόμων είναι εξ ορισμού χάος, ενώ τα σχέδια της κεντρικής εξουσίας είναι κατά κάποιον τρόπο εγγενώς ορθολογικά. "Αυτό που απαιτούν οι σχεδιαστές μας", λέει ο Χάγιεκ, "είναι μια κεντρική καθοδήγηση όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων σύμφωνα με ένα ενιαίο σχέδιο, που καθορίζει πώς οι πόροι της κοινωνίας πρέπει να "κατευθύνονται συνειδητά" για να εξυπηρετούν συγκεκριμένους σκοπούς με έναν συγκεκριμένο τρόπο".

Η διάκριση αυτή ανάγεται στο εξής: Να υπάρχει ανταγωνισμός ή όχι; Ο ατομικιστής θα απαντούσε σε αυτή την ερώτηση με ένα ενθουσιώδες "ΝΑΙ!" επειδή ο ανταγωνισμός συνεπάγεται ατομική επιλογή, υπευθυνότητα και τάση προς την αποτελεσματικότητα. Συνεπάγεται πειραματισμό, με τους καταναλωτές να αποφασίζουν τελικά με τις ελεύθερες επιλογές τους ποια σχέδια παράγουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Ο κολεκτιβιστής είναι ενστικτωδώς κατά του ανταγωνισμού, επειδή το σχέδιο που θέλει μπορεί να μην είναι αυτό που επιλέγουν οι άλλοι άνθρωποι σε μια ανταγωνιστική αρένα. Μια ελεύθερη και ατομικιστική κοινωνία, εξηγεί ο Hayek,

...θεωρεί τον ανταγωνισμό ως ανώτερο όχι μόνο επειδή είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η πιο αποτελεσματική μέθοδος που γνωρίζουμε, αλλά ακόμη περισσότερο επειδή είναι η μόνη μέθοδος με την οποία οι δραστηριότητές μας μπορούν να προσαρμοστούν η μία στην άλλη χωρίς καταναγκαστική ή αυθαίρετη παρέμβαση της εξουσίας. Πράγματι, ένα από τα κύρια επιχειρήματα υπέρ του ανταγωνισμού είναι ότι απαλλάσσει από την ανάγκη για "συνειδητό κοινωνικό έλεγχο" και ότι δίνει στα άτομα την ευκαιρία να αποφασίσουν αν οι προοπτικές ενός συγκεκριμένου επαγγέλματος είναι επαρκείς για να αντισταθμίσουν τα μειονεκτήματα και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτό.

Η συλλογική χάραξη πολιτικής είναι αναπόφευκτα η κορυφή της αλαζονείας. Δεν είναι το σοφό εγχείρημα ενός παντογνώστη, καλοπροαίρετου μάγου του Οζ. Όπως και στην ταινία, ο "μάγος" αποδεικνύεται ότι είναι απλώς ένας ακόμη θνητός (ή οι λακέδες του) πίσω από την κολεκτιβιστική κουρτίνα, που παριστάνει τον εξυπνότερο και σπουδαιότερο από εμάς τους υπόλοιπους. Γιατί τα σχέδιά του πρέπει να έχουν προτεραιότητα έναντι εκείνων των άλλων ανθρώπων; Μπορείτε να ισχυριστείτε, όπως κάνουν οι κολεκτιβιστές, ότι εκπροσωπεί την πλειοψηφία συν ένα, ή ότι διαθέτει ανώτερες προθέσεις, ή οτιδήποτε άλλο, αλλά δεν μπορείτε να εξηγήσετε το γεγονός ότι τέτοιοι ισχυρισμοί δεν είναι τίποτα περισσότερο από αλαζονικές υποθέσεις. Το "η ισχύς κάνει το δίκαιο" είναι αυτό που αφορά τον κολεκτιβιστικό σχεδιασμό.

Οι μαθητές σήμερα συχνά διδάσκονται ότι στο φανταστικό "πολιτικό φάσμα", ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός είναι "αριστερά του κέντρου" και ο καπιταλισμός και ο φασισμός είναι "δεξιά του κέντρου". Όπως έγραψα σε ένα πρόσφατο δοκίμιο, "Το μόνο φάσμα που έχει νόημα", αυτό είναι τρομερά παραπλανητικό. Ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός και ο φασισμός είναι όλα μπιζέλια στον ίδιο κολεκτιβιστικό λοβό. Ο Χάγιεκ υποστήριζε ότι όλοι τους περιφρονούσαν τόσο τον ανταγωνισμό όσο και το άτομο, και είχε ακριβώς δίκιο.

"Η ιδέα του πλήρους συγκεντρωτισμού της καθοδήγησης της οικονομικής δραστηριότητας εξακολουθεί να τρομάζει τους περισσότερους ανθρώπους", έγραψε ο Χάγιεκ, "όχι μόνο εξαιτίας της εκπληκτικής δυσκολίας του εγχειρήματος, αλλά ακόμη περισσότερο εξαιτίας του τρόμου που εμπνέει η ιδέα ότι τα πάντα κατευθύνονται από ένα και μόνο κέντρο".

Στο δέκατο κεφάλαιο του Δρόμου προς τη δουλεία ("Γιατί οι χειρότεροι φτάνουν στην κορυφή"), ο Χάγιεκ καταφέρνει ένα πλήγμα από το οποίο οι κολεκτιβιστές δεν θα συνέλθουν ποτέ. Γιατί; Επειδή έχει τις ρίζες του θεμελιωδώς σε ένα ηθικό επιχείρημα:

Η αρχή ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα θεωρείται στην ατομικιστική ηθική ως άρνηση κάθε ηθικής. Στην κολεκτιβιστική ηθική γίνεται αναγκαστικά ο υπέρτατος κανόνας- δεν υπάρχει κυριολεκτικά τίποτα που ο συνεπής κολεκτιβιστής δεν πρέπει να είναι διατεθειμένος να κάνει αν αυτό εξυπηρετεί "το καλό του συνόλου", επειδή "το καλό του συνόλου" είναι γι' αυτόν το μοναδικό κριτήριο για το τι πρέπει να γίνει. Η raison d'etat, στην οποία η κολεκτιβιστική ηθική έχει βρει την πιο σαφή διατύπωσή της, δεν γνωρίζει κανένα άλλο όριο από αυτό που θέτει η σκοπιμότητα - η καταλληλότητα της συγκεκριμένης πράξης για τον επιδιωκόμενο σκοπό... Δεν μπορεί να υπάρχει κανένα όριο στο τι πρέπει να είναι έτοιμος να κάνει ο πολίτης [του κολεκτιβιστικού κράτους], καμία πράξη που η συνείδησή του δεν πρέπει να τον εμποδίζει να διαπράξει, αν είναι απαραίτητη για έναν σκοπό που έχει θέσει η κοινότητα ή που οι ανώτεροί του τον διατάζουν να επιτύχει.

Ο Friedrich August von Hayek ήταν ένας γίγαντας διανοούμενος. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς διανοούμενος για να τον εκτιμήσει. Πρέπει απλώς να είσαι ένα άτομο που εκτιμά το γεγονός ότι είμαστε όλοι άτομα και ότι μόνο ο ίδιος ο Θεός είναι κατάλληλος να σχεδιάζει τις ζωές ή τις οικονομίες των άλλων.

Ευτυχισμένα γενέθλια, Φ. Α. Χάγιεκ!

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ:

Bigotry and Compulsory Inclusion are Both Collectivist by Pierre Lemieux 

The Dark Lessons of Utopia by Alex Kozinski

 The Only Spectrum That Makes Sense by Lawrence W. Reed