"Ο Δρόμος προς τη Δουλεία": Εξερευνώντας τις βασικές έννοιες του F.A. Hayek για την οικονομική ελευθερία

 Γιορτάζοντας την 80ή επέτειο από την αρχική έκδοσή του, "The Road to Serfdom" συνεχίζει να παραμένει επίκαιρο στον σημερινό διάλογο όσον αφορά την οικονομική ελευθερία και την πολιτική διακυβέρνηση. Φέτος, το Austrian Economic Center, μέσω του ετήσιου Free Market Road Show (FMRS), συνεργάστηκε με πανεπιστήμια για να διανείμει σε πολλές ξένες γλώσσες μια μεταφρασμένη έκδοση του φυλλαδίου με τις γελοιογραφίες που συνοψίζει τις ιδέες του Χάγιεκ από το "The Road to Serfdom". Το φυλλάδιο αυτό αφηγείται την ιστορία μιας κοινότητας που αντιμετωπίζει την οικονομική παρακμή κατά τη διάρκεια του πολέμου και την εμφάνιση του αυταρχισμού, δείχνοντας πώς ο έλεγχος των πολιτικών θεμάτων αυξάνεται σταδιακά για να ελέγξει το σύνολο της οικονομικής ελευθερίας και τελικά οδηγεί στη φτώχεια. Με αυτή την έκδοση, το FMRS θα μπορέσει φέτος να παρουσιάσει τις διαχρονικές έννοιες του Hayek στους φοιτητές με απλοϊκό αλλά και διασκεδαστικό τρόπο όχι μόνο στα Αγγλικά και τα Γερμανικά, αλλά και στα Εσθονικά, τα Ουγγρικά, τα Μαυροβούνια και τα Σλοβακικά.

Μέσα από το έργο του, ο Hayek αποσαφηνίζει τις βασικές ιδέες του κλασικού Φιλελευθερισμού με τρόπο που διευκολύνει τους αναγνώστες όλων των υποβάθρων να κατανοήσουν πού βρίσκονται τα προβλήματα του κεντρικού σχεδιασμού και γιατί ο κλασικός Φιλελευθερισμός είναι απαραίτητος για την οικονομική ανάπτυξη. Ξεκινώντας από τους υψηλούς στόχους της ισότητας και την ιδέα της δίκαιης μεταχείρισης όλων, ο Hayek υπογραμμίζει την τεράστια δύναμη που συνοδεύει τον σοσιαλισμό, ενώ επισημαίνει πώς η δημοκρατία χρησιμεύει για να καθιερώσει σαφείς κατευθυντήριες γραμμές και όχι για να παρέχει ισότητα, λαμβάνοντας αποφάσεις για λογαριασμό των ατόμων. Εν τω μεταξύ, τα εναλλακτικά συστήματα όπως ο σοσιαλισμός, τα οποία προσπαθούν να "απελευθερώσουν" το άτομο από τη λήψη αποφάσεων και έτσι να τις κάνουν για λογαριασμό του, έχουν στην πραγματικότητα μεγαλύτερη δύναμη από ό,τι θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί. Σύμφωνα με τον Hayek, όταν η εξουσία είναι συγκεντρωτική, τα αποτελέσματά της ενισχύονται σε επίπεδα πέρα από την ανθρώπινη αντίληψη. Για να το καταδείξει αυτό, εξηγεί την εξάρτηση της κοινωνίας από τους γραφειοκράτες που έχουν τη δύναμη να παίρνουν αποφάσεις για το πώς ζούμε και εργαζόμαστε, ενώ σε μια καπιταλιστική κοινωνία της ελεύθερης αγοράς, τα άτομα έχουν τουλάχιστον κάποια δύναμη να αναλάβουν δράση, να απομακρυνθούν και να αλλάξουν τη θέση τους, ανεξάρτητα από την ιεραρχική τάξη στην οποία μπορεί να βρεθούν. Αυτή η ιδέα είναι σημαντικό να επισημανθεί, ειδικά τώρα που οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις προσπαθούν να πουλήσουν το συναίσθημα της ισότητας στις επόμενες γενιές, καθώς αυτή η συναισθηματική σύνδεση τους δίνει πρόσβαση στην επιρροή και τον έλεγχο των ανθρώπων και με αυτόν τον τρόπο κερδίζουν τη συμπάθεια και την αποδοχή της πλειοψηφίας.

Σήμερα, καθώς βλέπουμε τον λαϊκισμό να ανεβαίνει και πάλι, ο κλασικός Φιλελευθερισμός καταδικάζεται άδικα ως μια βίαιη φιλοσοφία που δεν παρέχει καμία ασφάλεια ή σταθερότητα στους ανθρώπους. Αλλά στην πραγματικότητα, αυτό δεν ισχύει! Ο Hayek υπογραμμίζει αυτό το σημείο με σαφήνεια όταν γράφει για τη νοοτροπία Laissez-Faire, η οποία αναφέρεται στην παροχή καθοδήγησης και όχι στο σχεδιασμό, όταν πρόκειται για οικονομικές δραστηριότητες, κάνει αυτό το επιχείρημα αρκετά εμφανές. Οι άνθρωποι τείνουν να παρεξηγούν την ελευθερία και να τη φοβούνται, επειδή πιστεύουν ότι αν επιτραπεί στις αγορές να λειτουργήσουν ελεύθερα, θα υπάρξει χάος και θα ξεσπάσει αναρχία. Ωστόσο, το The Road to Serfdom υποστηρίζει ότι ενώ η οικονομία είναι σταθερή και επεκτείνεται, η φιλελεύθερη μέθοδος σχεδιασμού περιέχει στην πραγματικότητα κανόνες και ρυθμίσεις που διασφαλίζουν την παροχή κοινωνικής ασφάλειας και άλλων υπηρεσιών, καθώς και την αποτροπή της εκμετάλλευσης, της δημιουργίας αρνητικών εξωτερικοτήτων κ.λπ. Ενώ ο Hayek αντιτίθεται στον συγκεντρωτικό σχεδιασμό και τον έλεγχο της οικονομίας, όταν πρόκειται για πολιτικές πρόνοιας, κάνει διάκριση μεταξύ του είδους του σχεδιασμού που κατευθύνει ολόκληρη την οικονομία, στον οποίο αντιτίθεται, και του πιο περιορισμένου σχεδιασμού που προτείνει την παροχή ενός δικτύου ασφαλείας. Η βασική ιδέα εδώ είναι ότι, εφόσον αποφεύγεται η εκτεταμένη κυβερνητική παρέμβαση, η παροχή ορισμένων κοινωνικών δικτύων ασφαλείας, όπως οι πολιτικές πρόνοιας, μπορεί να εξασφαλίσει ένα βασικό επίπεδο ασφάλειας για τα άτομα που έχουν ανάγκη. Τονίζει όμως τη σημασία της διατήρησης μιας ισορροπίας προκειμένου να αποφευχθεί η κλιμάκωση από ένα ελάχιστο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας σε υπερβολικό σχεδιασμό και έλεγχο.

Η υπόσχεση της ελευθερίας και της οικονομικής ισότητας που φέρνει ο σοσιαλισμός είναι μια μη βιώσιμη πλάνη που πωλείται από ηγέτες που θέλουν να καταλάβουν την εξουσία στην πολιτική. Σύμφωνα με τις απόψεις του Hayek, η αναδιανομή του πλούτου του σοσιαλισμού μέσω του συγκεντρωτικού σχεδιασμού θα οδηγεί πάντα σε απρόβλεπτες συνέπειες, όπως η οικονομική αναποτελεσματικότητα και η μακροπρόθεσμη μη βιωσιμότητα. Ο Hayek προχωράει την κριτική αυτή περαιτέρω σημειώνοντας ότι ο σοσιαλισμός, στις διάφορες μορφές του, είναι απλώς μια άλλη μορφή μη πλήρως ανεπτυγμένων ακόμη ολοκληρωτικών ιδεολογιών, η οποία εύκολα εξελίσσεται και οδηγεί στον κομμουνισμό, τον φασισμό και τον ναζισμό. Υποστηρίζει ότι αυτές οι ιδεολογίες, παρά τις διαφορές στην κλίμακα και την ανάπτυξη, προσφέρουν την υπόσχεση της γενικής ευημερίας, ενώ αποτελούν δυνητική απειλή για τις ατομικές ελευθερίες. Οι κολεκτιβιστικές στρατηγικές χειραγώγησης που χρησιμοποιούν οι σοσιαλιστές ηγέτες για να συγκεντρώσουν μια ευμεγέθη οπαδοποίηση βασίζονται στον εντοπισμό ενός βασικού ελαττώματος που μοιράζονται οι μάζες- άλλωστε, είναι δύσκολο να κυβερνήσει κανείς μια διανοητική, ηθικά συνειδητοποιημένη ομάδα ανθρώπων. Στο κεφάλαιο "Γιατί οι χειρότεροι ανεβαίνουν στην κορυφή", ο Hayek εξηγεί τις δυναμικές στις κεντρικά σχεδιασμένες οικονομίες που ανοίγουν το δρόμο για την άνοδο των αυταρχικών δικτατόρων. Υποστηρίζει ότι η συγκεντρωμένη δομή εξουσίας του κεντρικού σχεδιασμού προσελκύει άτομα που διψούν για έλεγχο. Αυτού του είδους οι δομές παρέχουν ευκαιρίες σε όσους είναι έτοιμοι να ανατρέψουν την ηθική, να παραβιάσουν την ηθική και να φιμώσουν την αντιπολίτευση. Ο φόβος, είτε για το χάος είτε για την οικονομική αστάθεια, γίνεται εργαλείο για τη δικαιολόγηση της συγκέντρωσης της εξουσίας. Ο Hayek προειδοποιεί για απρόβλεπτες συνέπειες, όπως η καταστολή της ποικιλομορφίας της σκέψης και η ανάδειξη των γραφειοκρατών έναντι της αξίας, υπογραμμίζοντας τους κινδύνους του αυταρχισμού στο πλαίσιο κεντρικά σχεδιασμένων δομών.

Ο Hayek υπογραμμίζει τη σύγκρουση μεταξύ του σχεδιασμού και του κράτους δικαίου, τονίζοντας πώς ο σχεδιασμός, με την υποκειμενική λήψη αποφάσεων, αμφισβητεί τις δίκαιες και συνεπείς αρχές του κράτους δικαίου. Το κράτος δικαίου, που βασίζεται σε προβλέψιμους και καθολικούς κανόνες, προστατεύει τις ατομικές ελευθερίες και αποτρέπει τις αυθαίρετες κυβερνητικές ενέργειες. Αντίθετα, ο σχεδιασμός μπορεί να φαίνεται δελεαστικός για την επίλυση κοινωνικών ζητημάτων, αλλά στην πραγματικότητα ο σχεδιασμός οδηγεί μόνο σε απρόβλεπτες καταστάσεις και εγκυμονεί κινδύνους κατάχρησης εξουσίας, υπονομεύοντας τα θεμέλια της δικαιοσύνης στην κοινωνία, καθώς γενικεύοντας τις ανάγκες και καθιστώντας τις ομοιόμορφες, οδηγεί μόνο σε διακρίσεις. Αυτό αποδεικνύει μόνο ότι ο σχεδιασμός παρεξηγεί τη δυναμική φύση των κοινωνιών, οπότε αντί να επιτύχει τους στόχους του, οδηγεί μόνο σε ακόμη μεγαλύτερη ανισότητα, καθώς οι λεγόμενες ρυθμίσεις (παρεμβάσεις στην αγορά) προστατεύουν μόνο τους καθιερωμένους παίκτες που καταλήγουν να εκμεταλλεύονται τα δικαιώματα άλλων μικρότερων παικτών που εισέρχονται στην αναπτυσσόμενη βιομηχανία. Αυτό που αντιθέτως προτείνει ο Hayek είναι η υιοθέτηση της αυθόρμητης τάξης μέσα σε σαφή πλαίσια που διέπονται από το κράτος δικαίου, έτσι ώστε να μην είναι δυνατός ο άκαμπτος σχεδιασμός αλλά να υπάρχει αρκετός χώρος για την προώθηση της προσαρμοστικότητας.

Κατά την εξέταση της ιδέας ότι ο σχεδιασμός υπόσχεται ασφάλεια και εξαλείφει τις ανησυχίες, ο Hayek εγείρει την ανησυχία ότι η επιδίωξη της πλήρους ασφάλειας μέσω του σχεδιασμού μπορεί ακούσια να περιορίσει την ατομική ελευθερία και δημιουργικότητα, οδηγώντας τα άτομα στην αφόρητη κατάσταση όπου καμία προσπάθειά τους δεν μπορεί να αλλάξει τη θέση τους. Ο Hayek ολοκληρώνει το έργο του τονίζοντας τη διαφορά μεταξύ της παραδοσιακής και της σύγχρονης έννοιας της ασφάλειας. Στη συνέχεια προτείνει ότι πρέπει να επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ των δύο, ευνοώντας τις αρχές της παραδοσιακής ασφάλειας που εδράζονται στο κράτος δικαίου για τη διατήρηση μιας δίκαιης και ελεύθερης κοινωνίας, ενώ παράλληλα αντιμετωπίζει τις εύλογες ανησυχίες για τη σύγχρονη εναλλακτική λύση της ασφάλειας που συνδέεται περισσότερο με τον συγκεντρωτικό σχεδιασμό και επιδιώκει να παρέχει εγγυήσεις, αλλά μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τις ατομικές ελευθερίες κατά τη διαδικασία.

Υπό το πρίσμα όλων των προαναφερθέντων σκέψεων, καθίσταται προφανές ότι ο κλασικός Φιλελευθερισμός και οι αρχές της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς ξεχωρίζουν ως οι πιο ρεαλιστικές, ασφαλείς και αποτελεσματικές επιλογές - ακόμη και απέναντι στο ουτοπικό οικονομικό σύστημα που παρουσιάζουν ο λαϊκισμός και ο ολοκληρωτισμός. Ο κλασικός Φιλελευθερισμός παραμένει το πιο ρεαλιστικό πλαίσιο που όχι μόνο προφυλάσσει από τις παγίδες των λαϊκιστικών πειρασμών, αλλά και εξασφαλίζει μια βιώσιμη και αποτελεσματική προσέγγιση της διακυβέρνησης και της οικονομικής ευημερίας.