Η τραγωδία του εκπατρισμού: Το χαμένο μέλλον της Ευρώπης

 Μια πρόσφατη έρευνα προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στη Γαλλία, αναδεικνύοντας μια νέα πραγματικότητα που αντιμετωπίζει μια Ευρώπη που αλλάζει: τη διαρροή εγκεφάλων και τον εκπατρισμό των πιο παραγωγικών ατόμων της. «Η διαρροή εγκεφάλων είναι ένα φαινόμενο που η Ευρώπη γενικά αποδίδει στην αφρικανική ήπειρο. Τώρα, η Γαλλία επηρεάζεται πλήρως». 

Σύμφωνα με αυτή την έρευνα, κάθε χρόνο, σχεδόν 15.000 νέοι απόφοιτοι γαλλικών σχολών μηχανικών και διοίκησης επιχειρήσεων επιλέγουν να ξεκινήσουν την καριέρα τους στο εξωτερικό. Οι κύριοι λόγοι; Χαμηλοί μισθοί λόγω υψηλών φόρων, αλλά και μια αντίληψη παρακμής. Πράγματι, το 70% των ταλαντούχων ατόμων πιστεύει ότι η Γαλλία βρίσκεται σε παρακμή, ενώ το 81% και το 74% ανησυχούν για τις πολιτικές και οικονομικές καταστάσεις αντίστοιχα. Άλλα στοιχεία απεικονίζουν αυτή την τάση: υπάρχουν περισσότεροι Γάλλοι ιδρυτές μονόκερων (εταιρειών αξίας άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων) στις Ηνωμένες Πολιτείες (46) παρά στη Γαλλία (περίπου 22 το 2024).

Αυτή η τάση δεν είναι μοναδική για τη Γαλλία. Μπορεί να παρατηρηθεί και στη Γερμανία, όπου ορισμένα νεαρά ταλέντα μετακινούνται σε προορισμούς που προσφέρουν καλύτερες προοπτικές, όπως η Ελβετία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, γνωστοί επιχειρηματίες έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, όπως ο CEO της Revolut, Νικολάι Στορόνσκι, που πρόσφατα μετέφερε τη φορολογική του κατοικία στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. 

 Αυτό το φαινόμενο δεν είναι νέο για την Γηραιά Ήπειρο. Στην ιστορία, πολλοί Ευρωπαίοι έχουν επιλέξει να εγκαταλείψουν τις χώρες τους αναζητώντας μια καλύτερη ζωή όπου οι ίδιοι και οι οικογένειές τους θα αντιμετωπίζονται καλύτερα, και όπου τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, η ελευθερία και η προσωπική ασφάλεια θα είναι πιο εξασφαλισμένα.

Ένα ιστορικό παράλληλο: Η Ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης

Για να απεικονίσουμε αυτό το σημείο, ας εξετάσουμε το γαλλικό παράδειγμα της ανάκλησης του Διατάγματος της Νάντης και της επακόλουθης εξόδου των Γάλλων Προτεσταντών, γνωστών ως Ουγενότων. Τον Οκτώβριο του 1685, ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ' αποφάσισε αυτό το μέτρο και υπέγραψε το Διάταγμα της Φοντενεμπλώ. Αυτή η πράξη έληξε την ανοχή που χορηγήθηκε στους Προτεστάντες από το 1598 και απαγόρευσε επίσημα την άσκηση της Μεταρρυθμισμένης θρησκείας, καθώς και τη μετανάστευση, υπό ποινή κυρώσεων. Αναμενόμενα, η απαγόρευση δεν τηρήθηκε ευρέως, και εκτιμάται ότι μεταξύ 180.000 και 200.000 Προτεστάντες εγκατέλειψαν τη Γαλλία, αντιπροσωπεύοντας περίπου το ένα τέταρτο του προτεσταντικού πληθυσμού εκείνη την εποχή.

Αυτή η μετανάστευση είχε άμεσες συνέπειες. Οι Ουγενότοι ήταν συχνά επιδέξιοι τεχνίτες, επιχειρηματίες, εξέχουσες προσωπικότητες, χρηματιστές και διανοούμενοι. Η αναχώρησή τους αποδυνάμωσε την οικονομία του βασιλείου. Ωστόσο, όπως δίδαξε ο Γάλλος οικονομολόγος Φρεντερίκ Μπαστιά, οι πολιτικές πράξεις έχουν ένα «αόρατο μέρος» των οποίων οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην κοινωνία παραμένουν ανεπαίσθητες και απρόβλεπτες. 

Ποια θα ήταν η μοίρα της Γαλλίας αν η εξορία των Ουγενότων δεν είχε συμβεί, και αν αυτά τα 200.000 άτομα είχαν παραμείνει; Ποια εναλλακτική πραγματικότητα θα βιώναμε σήμερα; Αυτές οι ευκαιρίες χάνονται για πάντα, οπότε είναι αδύνατο να γνωρίζουμε. Αυτή είναι η τραγωδία της πολιτικής παρεμβατικότητας στην οικονομία: συχνά μας οδηγεί σε έναν λιγότερο ευνοϊκό δρόμο από αυτόν που θα μπορούσαμε να είχαμε ακολουθήσει διαφορετικά. 

Αυτή είναι η αιώνια διδαχή του Φρεντερίκ Μπαστιά, την οποία επανεξετάζουμε συνεχώς: αυτό που βλέπουμε και αυτό που δεν βλέπουμε. Αυτή η διάκριση μεταξύ καλών και κακών οικονομολόγων ισχύει επίσης για πολιτικούς και νομοθέτες, όπως σημείωσε ο Χένρι Χάζλιτ αρκετές δεκαετίες αργότερα. 

«Ο κακός οικονομολόγος επιδιώκει ένα μικρό καλό στο παρόν που θα ακολουθηθεί από ένα μεγάλο μελλοντικό κακό, ενώ ο αληθινός οικονομολόγος επιδιώκει ένα μεγάλο μελλοντικό καλό με κίνδυνο ενός μικρού κακού στο παρόν.» — Φρεντερίκ Μπαστιά

Για να απεικονίσουμε αυτό το σημείο, ας αναφέρουμε μερικούς διάσημους εξόριστους Ουγενότους στην Αγγλία. Ο Πιερ-Αντουάν Μοτέ (1660–1718)—συγγραφέας και εκδότης—διέφυγε στην Αγγλία, όπου ίδρυσε το Gentleman's Journal το 1692. Ήταν ένα από τα πρώτα αγγλικά περιοδικά και σηματοδότησε την αρχή του σύγχρονου τύπου. Ο Ντενί Παπέν (1647–1712)—Γάλλος φυσικός και εφευρέτης γνωστός για την πρωτοποριακή του εργασία στη μηχανή ατμού—πήγε επίσης εξόριστος στην Αγγλία. Εκεί, συνεργάστηκε με τον Ρόμπερτ Μπόιλ, που θεωρείται ευρέως ένας από τους ιδρυτές πατέρες της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης. Ο Παπέν αναμφίβολα συνέβαλε στην πρόοδο του Ηνωμένου Βασιλείου κατά την Βιομηχανική Επανάσταση.

Περίπου 20.000 Ουγενότοι εγκαταστάθηκαν στην Ελβετία, κυρίως στην περιοχή της Γενεύης. Έφεραν πλούτο γνώσεων και μια κουλτούρα ακρίβειας που επηρέασε το στυλ, την τεχνική και την επιτυχία της αναδυόμενης ελβετικής ωρολογοποιίας. Εισήγαγαν νέες τεχνικές, όπως η μέθοδος établissage, που χαρακτηριζόταν από κατανομή εργασίας μεταξύ μικρών, εξειδικευμένων εργαστηρίων και αποτελούσε μια μικρή τεχνική και βιομηχανική επανάσταση. Χωρίς τους Ουγενότους, η Ελβετία πιθανότατα δεν θα είχε αποκτήσει ποτέ τη φήμη της για αριστεία στην ωρολογοποιία κατά τον 18ο αιώνα.

Ωστόσο, αυτά τα παραδείγματα δεν πρέπει να μας αποσπούν από άλλες περιπτώσεις μαζικής ευρωπαϊκής μετανάστευσης που προκλήθηκαν από κρατική παρεμβατικότητα, όπως η απέλαση των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 και την Πορτογαλία το 1497, η γερμανική μετανάστευση μετά τις επαναστάσεις του 1848, και η εβραϊκή μετανάστευση από τη Γερμανία και την Κεντρική Ευρώπη μεταξύ 1933 και 1941 προς την Ελβετία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην τελευταία περίπτωση, είναι αδύνατο να μην σκεφτούμε τον ίδιο τον Λούντβιχ φον Μίζες. 

«Μια Ανυπολόγιστη Απώλεια»

Το περιεχόμενο της ανθρώπινης δράσης, δηλαδή σκοποί που επιδιώκονται και τα μέσα που επιλέγονται και εφαρμόζονται για την επίτευξη αυτών των αναγκών, καθορίζεται από τις προσωπικές ιδιότητες κάθε δρώντος ανθρώπου. Το άτομο είναι προϊόν μιας μακράς γραμμής ζωολογικής εξέλιξης που έχει διαμορφώσει τη φυσιολογική του κληρονομιά. Γεννιέται απόγονος και κληρονόμος των προγόνων του, και το απόσταγμα και ίζημα όλων όσων βίωσαν οι πρόγονοί του είναι η βιολογική του κληρονομιά. Όταν γεννιέται, δεν εισέρχεται στον κόσμο γενικά ως τέτοιο, αλλά σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Οι έμφυτες και κληρονομικές βιολογικές ιδιότητες και όλα όσα έχει επιδράσει η ζωή πάνω του κάνουν έναν άνθρωπο αυτό που είναι σε οποιαδήποτε στιγμή της πορείας του. Είναι η μοίρα και το πεπρωμένο του. — Λούντβιχ φον Μίζες, Human Action, σελ. 46

Όπως είδαμε, η πραγματική τραγωδία του εκπατρισμού έγκειται στις αόρατες, μακροπρόθεσμες συνέπειές της. Όταν μια χώρα χάνει εργατικά άτομα, χάνει όχι μόνο το τρέχον ανθρώπινο κεφάλαιό της  αλλά και την ικανότητά της να δημιουργεί περισσότερα.

Μια συλλογικότητα  ποτέ δεν πετυχαίνει μόνη της · η επιτυχία της καθορίζεται από τα άτομά που την αποτελούν. Το άθροισμα των προσωπικών και οικογενειακών επιτυχιών και αποτυχιών καθορίζει αν η ομάδα πετυχαίνει. Έτσι, κάθε άτομο που εγκαταλείπει την Ευρώπη για να είναι πιο παραγωγικό αλλού φέρει μαζί του την υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος για τον εαυτό του και τη νέα κοινότητα στην οποία θα συνεισφέρει. Ο πλούτος και η παραγωγικότητα είναι πάντα ατομικές πραγματικότητες.

Ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι μια συλλογικότητα ποτέ δεν πετυχαίνει μόνο της· είναι τα άτομα που την αποτελούν που καθορίζουν την επιτυχία της. Είναι το άθροισμα αυτών των προσωπικών και οικογενειακών επιτυχιών και αποτυχιών που επικυρώνει την επιτυχία της ομάδας. Επομένως, όταν άτομα εγκαταλείπουν την Ευρώπη για να είναι πιο παραγωγικά αλλού, παίρνουν μαζί τους την υπόσχεση ενός καλύτερου μέλλοντος για τον εαυτό τους τη νέα συλλογικότητα στην οποία θα συνεισφέρουν.

Αυτό μας επαναφέρει στον μεθοδολογικό ατομικισμό της Αυστριακής σχολής: τα άτομα δεν είναι σταθερά και προβλέψιμα· κάθε άτομο είναι μοναδικό και καθοδηγείται από τους δικούς του στόχους και μεθόδους για την επίτευξή τους. Όπως σημειώνει ο Γάλλος δοκιμιογράφος Σαμουέλ Φιτούσι, παραθέτοντας το δοκίμιο The Son Also Rises του Βρετανού οικονομολόγου Γκρέγκορι Κλαρκ, η σύνθεση ενός πληθυσμού καθορίζει το οικονομικό του μέλλον για αιώνες. Κύματα μετανάστευσης που ενσωματώνονται καλά ωφελούν μια χώρα γενιά με γενιά, ενώ αυτά που δυσκολεύονται να ενσωματωθούν βαραίνουν μακροπρόθεσμα. Για τον Κλαρκ, οι κληρονομικές και ατομικές μεταβλητές παίζουν θεμελιώδη ρόλο στη διαμόρφωση και μεταβίβαση του διαγενεακού κοινωνικού και πολιτιστικού κεφαλαίου—μια υποκειμενική δυναμική που η εξισωτική κρατική παρέμβαση δυσκολεύεται να σβήσει παρά τις προσπάθειές της.

Η ανθρώπινη δράση θα βρίσκει πάντα τρόπο να ξεφεύγει από οποιαδήποτε απόπειρα κοινωνικής μηχανικής και θα αποδεικνύει συνεχώς ότι τα άτομα θα δρουν πάντα προς το δικό τους συμφέρον, που συχνά είναι αντίθετο με αυτό του κράτους. Αυτή είναι μια πραγματικότητα που ορισμένοι ανακαλύπτουν μόλις τώρα, αλλά που η Αυστριακή Σχολή κατάλαβε εδώ και καιρό.