Η Ομάδα Coppet: Ο Κύκλος της Ελευθερίας σε μια Εποχή Επανάστασης και Αντίδρασης

 Σε κάθε εποχή επαναστάσεων και αντιδράσεων, όταν η εξουσία συγκεντρώνεται και οι υποστηρικτές της ελευθερίας διασκορπίζονται, δημιουργούνται καταφύγια όπου τα ελεύθερα πνεύματα βρίσκουν άσυλο. Για τους κλασικούς φιλελεύθερους της Επαναστατικής, Ναπολεόντιας  και της Ευρώπης της Παλινόρθωσης, αυτό το καταφύγιο ήταν το Château de Coppet, ένα μικρό κτήμα στις όχθες της Λίμνης της Γενεύης που έγινε ένα από τα πιο αξιοσημείωτα πνευματικά κέντρα της σύγχρονης ιστορίας. Εκεί, στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ένας κύκλος στοχαστών συγκεντρώθηκε γύρω από τη Madame Germaine de Staël για να διαφυλάξει και να ανανεώσει τη φιλοσοφία της ελευθερίας ενόψει των διπλών κινδύνων της τυραννίας και του χάους.

Στο Coppet συναντήθηκαν μια σειρά από προσωπικότητες, η συνδυασμένη επιρροή των οποίων συνέβαλε στη διαμόρφωση της σύγχρονης φιλελεύθερης παράδοσης — άνδρες και γυναίκες που επιδίωξαν να εξισορροπήσουν την αγάπη του Διαφωτισμού για τη λογική με μια νηφάλια αναγνώριση των παθών, των θεσμών και των παραδόσεων που στηρίζουν την ελευθερία. Το έργο τους γεφύρωσε το χάσμα μεταξύ του κλασικού φιλελευθερισμού του 18ου αιώνα και της αναβίωσης της φιλελεύθερης σκέψης τον 19ο αιώνα. Και το παράδειγμά τους —του διαλόγου, της φιλοξενίας και του πνευματικού θάρρους— παραμένει σήμερα τόσο ζωτικό όσο πάντα.

Μετά την άνοδο των Ιακωβίνων, του Διευθυντηρίου και του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, η Γαλλία εισήλθε σε μια εποχή λογοκρισίας, στρατιωτικής πειθαρχίας και λατρείας της κεντρικής εξουσίας. Για όσους είχαν υπερασπιστεί τα φιλελεύθερα ιδανικά της αρχικής Γαλλικής Επανάστασης του 1789 — συνταγματική κυβέρνηση, ελευθερία έκφρασης, κράτος δικαίου — η κορύφωση της Επανάστασης στην Αυτοκρατορία ήταν μια προδοσία όλων όσων είχαν αγωνιστεί. Πολλοί κατέφυγαν στην εξορία. Μία από αυτούς ήταν η Germaine de Staël, κόρη του Ελβετού τραπεζίτη και υπουργού του Λουδοβίκου ΙΣΤ', Jacques Necker.

Το κάστρο της De Staël στο Coppet, ακριβώς απέναντι από τα σύνορα με τη Γαλλία, έγινε τόσο φυσικό όσο και πνευματικό καταφύγιο. Εκεί συγκέντρωσε έναν κύκλο στοχαστών που μοιράζονταν την πίστη στην ελευθερία και την ηθική ευθύνη και που αντιστάθηκαν στην πνευματική ομοιομορφία που επέβαλε η Επανάσταση μετά το 1793 και η Ναπολεόντειος περίοδος.

Η παρέα που είχε εκεί ήταν εξαιρετική. Ο Benjamin Constant, ίσως ο σημαντικότερος πολιτικός θεωρητικός του κλασικού φιλελευθερισμού στην Ευρώπη των αρχών του 19ου αιώνα, έκανε το Coppet τη δεύτερη του πατρίδα. Τα δοκίμιά του, ειδικά το « The Liberty of the Ancients Compared with that of the Moderns », αποτύπωναν την κεντρική πρόκληση που αντιμετώπιζε η μεταεπαναστατική Ευρώπη: πώς να διατηρηθεί η ατομική ελευθερία σε μια εποχή μαζικής πολιτικής και κεντρικής διοίκησης. Η αντίληψη του Constant ήταν ότι η ελευθερία στον σύγχρονο κόσμο πρέπει να βασίζεται, όχι στην άμεση λαϊκή κυριαρχία, όπως στην αρχαία πόλη, αλλά στην προστασία των ατομικών δικαιωμάτων μέσω θεσμών που περιορίζουν την εξουσία. Προειδοποίησε ότι «η εξουσία όλων δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη από την εξουσία ενός» και ότι η δημοκρατία – αποκομμένη από τις φιλελεύθερες αρχές – θα μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε δεσποτισμό με πλειοψηφική ψήφο, ένα θέμα που αργότερα υιοθέτησε ο Tocqueville.

Οι οικονομολόγοι που συγκεντρώθηκαν στο Coppet δεν ήταν λιγότερο επιδραστικοί. Ο οικονομολόγος Jean-Baptiste Say — που αργότερα έγινε διάσημος για τον νόμο του Say και την υπεράσπιση του επιχειρηματικού δυναμισμού — ήταν συχνός επισκέπτης. Βασιζόμενος στο έργο των Φυσιοκρατών και του Smith, τόνισε ότι ο πλούτος δεν δημιουργείται με τη συσσώρευση χρημάτων ή τη χειραγώγηση των εμπορικών ισοζυγίων, αλλά με την παραγωγική δραστηριότητα — με τον δημιουργικό συντονισμό των πόρων μέσω της εθελοντικής ανταλλαγής. Ο περίφημος «νόμος των αγορών» του, σύμφωνα με τον οποίο η ίδια η παραγωγή δημιουργεί τα μέσα για τη ζήτηση, ήταν μια απάντηση στις μερκαντιλιστικές και παρεμβατικές πολιτικές που ήταν τότε σε ισχύ. Η έμφαση του Say στην επιχειρηματικότητα και στην ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών και κεφαλαίων θα επηρεάσει βαθιά τους μεταγενέστερους φιλελεύθερους και Αυστριακούς οικονομολόγους, από τον Bastiat έως τον Mises.

Ο ιστορικός και οικονομολόγος Jean Charles Léonard de Sismondi επίσης ήρθε να μείνει. Σθεναρός υποστηρικτής της ατομικής ιδιοκτησίας και της εθελοντικής ανταλλαγής, κύριο μέλημά του ήταν να υπενθυμίσει στους φιλελεύθερους ότι η ελευθερία πρέπει να βασίζεται σε ηθικά και κοινωνικά θεμέλια — ότι οι άνθρωποι δεν είναι απλώς παραγωγοί και καταναλωτές, αλλά πολίτες που συνδέονται με δεσμούς αγάπης και καθήκοντος.

Αυτό που ένωνε αυτές τις διαφορετικές προσωπικότητες ήταν η κοινή πεποίθηση ότι η ελευθερία ήταν κάτι περισσότερο από μια πολιτική ρύθμιση· ήταν μια ηθική και πολιτιστική συνθήκη. Η Ομάδα Coppet υπερασπιζόταν την ελευθερία της σκέψης, της θρησκείας και της επιχειρηματικότητας όχι μόνο ως αφηρημένα δικαιώματα, αλλά και ως εκφράσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Στη σκιά της αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα —του προτύπου του σύγχρονου γραφειοκρατικού κράτους— οι στοχαστές του Coppet διατύπωσαν ένα όραμα περιορισμένης κυβέρνησης, ατομικής αυτονομίας και κράτους δικαίου. Επιδίωξαν να συμφιλιώσουν τη λογική και την πίστη, την πρόοδο και την τάξη, τα δικαιώματα και τις ευθύνες.

Η ατμόσφαιρα που δημιούργησε η de Staël ήταν μια ατμόσφαιρα ειλικρινούς διαλόγου και ανοιχτής ανταλλαγής απόψεων. Οι καλεσμένοι συζητούσαν για λογοτεχνία, οικονομία, θρησκεία και πολιτική μέχρι αργά το βράδυ. Υπήρχαν διαφωνίες, ακόμη και διαμάχες, αλλά το πνεύμα που κυριαρχούσε ήταν αυτό της πνευματικής ευγένειας και της περιέργειας — η πεποίθηση ότι, μέσω της συζήτησης, οι ελεύθερες σκέψεις μπορούσαν να εξευγενίσουν την αλήθεια.

Κάθε γενιά εραστών της ελευθερίας αντιμετωπίζει την ίδια πρόκληση: πώς να διατηρήσει μια παράδοση σκέψης σε έναν κόσμο που συχνά είναι εχθρικός προς αυτήν. Η εξουσία – είτε μοναρχική είτε δημοκρατική – τείνει φυσικά προς την εδραίωση· η ελευθερία πρέπει να καλλιεργείται.

Υπό αυτή την έννοια, το Coppet δεν ήταν απλώς ένα ιστορικό επεισόδιο, αλλά ένα πρότυπο. Έδειξε ότι ακόμη και όταν η ελευθερία φαίνεται πολιτικά ηττημένη, μπορεί να επιβιώσει πολιτισμικά — στις συζητήσεις, στα βιβλία, στις κοινότητες κοινής έρευνας. Η Ομάδα Coppet διατήρησε ζωντανές ιδέες που αργότερα διαμόρφωσαν τον Ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό του 19ου αιώνα και μετά.

Σύγχρονοι θεσμοί όπως το Mises Institute διαδραματίζουν σήμερα παρόμοιο ρόλο. Παρέχουν ένα χώρο όπου στοχαστές, μελετητές και φοιτητές μπορούν να συναντώνται, να συζητούν και να τελειοποιούν τις ιδέες τους, χωρίς τους περιορισμούς της πολιτικής ορθοδοξίας. Όπως στην εποχή της de Staël, όταν η πνευματική συμμόρφωση επιβαλλόταν με αυτοκρατορικό διάταγμα, έτσι και σήμερα η ελευθερία της σκέψης εξαρτάται συχνά από την ιδιωτική πρωτοβουλία και το προσωπικό θάρρος.

Το μέλλον της ελευθερίας δεν θα εξασφαλιστεί μόνο με εκλογές, αλλά με τη διατήρηση ανεξάρτητων χώρων —φυσικών ή εικονικών— όπου μπορεί να συνεχιστεί ο διάλογος των ελεύθερων.