Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙA ΤΗΣ ΑΡΧΑIΑΣ ΕΛΛAΔΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡIΑ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚEΣ ΙΔEΕΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΦAΝΗ

Άρθρο του RODERICK T. LONG για το  libertarianism.org

Τα έργα του Αριστοφάνη διερευνούν συχνά ενδιαφέρουσες οικονομικές ιδέες. Δεδομένου ότι γράφει κωμωδίες. είναι συχνά δύσκολο να καταλάβουμε ποιες ιδέες υποστηρίζει και ποιες σατιρίζει (ή ακόμη και αν αυτές οι δύο δυνατότητες είναι αμοιβαία αποκλειόμενες). Για παράδειγμα, η υποστήριξή του για το ελεύθερο εμπόριο στους Αχαρνείς φαίνεται σίγουρα ειλικρινής1, ωστόσο οι Όρνιθες του προσφέρουν μια συμπαθητική απεικόνιση ενός εμπορικού αποκλεισμού (αν και μάλλον φανταστικού: τα πουλιά του ουρανού παρεμβαίνουν στο εμπόριο μεταξύ ανθρώπων και θεών). Όπως και να έχει, οι οικονομικές προτάσεις που συζητά αξίζει να τις προσέξουμε, ανεξάρτητα από τη στάση που μπορεί να είχε ο ίδιος απέναντί τους.

Η νομιμότητα της χρέωσης τόκων για δάνεια είναι ένα θέμα για το οποίο οι ελευθεριακοί έχουν ιστορικά διχαστεί. Πολλοί από τους ατομικιστές αναρχικούς του 19ου αιώνα απέρριψαν τον τόκο είτε ως μορφή εκμετάλλευσης2 είτε ως συνέπεια της εκμετάλλευσης.3 Οι οικονομολόγοι της Αυστριακής Σχολής, αντίθετα, υπερασπίστηκαν τον τόκο ως αντανάκλαση της διασποράς της αξίας μεταξύ προηγούμενων και μεταγενέστερων ικανοποιήσεων4 ή, εναλλακτικά, μεταξύ μέσων και σκοπών.5 Οι Γάλλοι ελευθεριακοί οικονομολόγοι Φρεντερίκ Μπαστιά και Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν συζήτησαν περίφημα για το θέμα, σε μια ανταλλαγή απόψεων που ξεκίνησε φιλικά αλλά έγινε όλο και πιο πικρή, δημιουργώντας μάλλον περισσότερη θερμότητα παρά φως.6

Στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Στρεψιάδης, απορρίπτει το ενδιαφέρον ως αφύσικο:

- Ενδιαφέρον; Τι είδους ζώο είναι αυτό;

- Τίποτα λιγότερο από την τάση του χρήματος

να πολλαπλασιάζεται μέρα με τη μέρα

και μήνα με το μήνα, ξανά και ξανά.

- Πολύ σωστά, αλλά πιστεύετε ότι η θάλασσα

είναι πιο γεμάτη τώρα απ' ό,τι παλιά;

- Φυσικά όχι, είναι το ίδιο.

Το να είσαι πιο γεμάτη θα ήταν ενάντια στη φύση. ...

- Οπότε αν η θάλασσα δεν γεμίσει ποτέ

ακόμη και αν εισρέουν ποτάμια μέσα σε αυτό,

πώς είναι δυνατόν να περιμένετε ότι τα χρήματά σας θα γεμίσουν περισσότερο; 7

Δεδομένου ότι, στο πλαίσιο του έργου, ο Στρεψιάδης χρησιμοποιεί αυτό το επιχείρημα για λόγους που ο συγγραφέας φαίνεται να παρουσιάζει ως ατιμωτικά κίνητρα (ο Στρεψιάδης έχει μόλις μελετήσει την τεχνική του "άδικου επιχειρήματος" προκειμένου να μάθει πώς να αποφύγει να πληρώσει τα χρέη του), μπορούμε κάλλιστα να υποψιαστούμε ότι ο Αριστοφάνης σκοπεύει να απορρίψει το επιχείρημα ως σοφιστεία. Σίγουρα όμως η ιδέα ότι είναι αφύσικο για το χρήμα να δημιουργεί αύξηση είναι μια ιδέα που εμφανίζεται στην αρχαία ελληνική σκέψη - στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, για παράδειγμα.8 Και ακόμη και αν ο ίδιος ο Αριστοφάνης είχε την αντί-τοκοθετική άποψη, θα μπορούσε κάλλιστα να συγκαλύψει τις απόψεις του τοποθετώντας τες στο στόμα ενός αντιπαθητικού χαρακτήρα, προκειμένου να αποφύγει την κατηγορία ότι υποστηρίζει ανατρεπτικές οικονομικές ιδέες.

Στο έργο του Εκκλησιάζουσες, μόλις οι γυναίκες της Αθήνας καταλάβουν την εξουσία στην πόλη, η αρχηγός τους Πραξαγόρα ανακοινώνει την εγκαθίδρυση ενός κομμουνιστικού οικονομικού συστήματος:

Ας έχουν όλοι ό,τι υπάρχει και ας το μοιράζονται

Ας απολαμβάνουν όλοι ισότιμη διαβίωση -

όχι πια πλούσιοι εδώ, φτωχοί εκεί,

δεν υπάρχει πλέον αγρότης με τεράστιο εκτεταμένο αγρόκτημα

και κάποιος εξαθλιωμένος αγρότης με απολύτως τίποτα ....

Βλέπετε, θα φτιάξω ένα επίπεδο ζωής για όλους. ...

Το πρώτο πράγμα που θα κάνω είναι να φτιάξω όλη τη γη,

πολύτιμα αντικείμενα και χρήματα, δημόσια περιουσία ....

Θα κάνω την πόλη

σε ένα ενιαίο σπίτι: όλα τα εμπόδια θα έπεφταν.

Θα είναι σαν ένα μοναδικό οικοδόμημα

και οι άνθρωποι μπορούν να μπαίνουν και να βγαίνουν ο ένας στο χώρο του άλλου.9

Μέρος του επιχειρήματος της Πραξαγόρας για αυτό το σύστημα είναι ότι ο κομμουνισμός είναι κατάλληλος για ένα γυναικοκρατικό κράτος επειδή οι γυναίκες είναι ήδη συνηθισμένες στη διαχείριση μιας οικονομίας διαμοιρασμού, εφόσον "οι γυναίκες δανείζουν η μία στην άλλη / φορέματα, κοσμήματα, χρήματα, κύπελλα - μία προς μία / χωρίς την ανάγκη μαρτύρων και ποτέ δεν απεχθάνονται / να επιστρέψουν τα πάντα .... "10.

Η Πραξαγόρα εξετάζει την προφανή αντίρρηση ότι οι ιδιοτελείς άνθρωποι θα τείνουν να καταχρώνται το σύστημα - μια αντίρρηση που θα αναπτύξει αργότερα ο Αριστοτέλης - αλλά υποστηρίζει ότι δεν θα έχουν κανένα κίνητρο να το κάνουν:

- Και εννοείτε ότι κανείς δεν πρόκειται να γίνει κλέφτης;

- Πώς μπορείτε να κλέψετε αυτό που ήδη έχετε; ...

Αν κάποιος θέλει να κλέψει ένα πανωφόρι

ο ιδιοκτήτης απλά θα του το δώσει.

Τι θα τον έκανε να θέλει να πολεμήσει;

Θα πάει στο κοινοτικό κατάστημα και θα πάρει άλλο ένα ....

(Ένας ελευθεριακός θα ήθελε φυσικά να γνωρίζει τι κίνητρο θα έχει ο κατασκευαστής παλτών να παράγει παλτά για το κοινοτικό κατάστημα - καθώς και πώς, χωρίς σύστημα τιμών, το κατάστημα θα γνωρίζει πόσα παλτά θα παραγγείλει.)

Η Πραξαγόρα επεκτείνει τον κομμουνισμό στις σεξουαλικές σχέσεις καθώς και στις οικονομικές, αλλά και πάλι υποστηρίζει ότι το σύστημα περιέχει κίνητρα για την αποτροπή της κατάχρησης:

- [Τ]α κορίτσια αυτά, επίσης, τα κάνω κοινό κτήμα

για τους άνδρες για να κοιμηθούν όπως θέλουν και να κάνουν ένα μωρό.

- Ναι, αλλά όλοι θα ορμήσουν στο πιο όμορφο κορίτσι ....

- Αχ, αλλά οι άσχημοι και οι κακομούτσουνοι θα

να κάθεται μάγουλο με μάγουλο με τον επιθυμητό,

και αν ένας άντρας θέλει να πηδήξει ένα από αυτά,

θα πρέπει πρώτα να εξυπηρετήσει ένα από τα άσχημα.12

Στο έργο, ωστόσο, η πρόταση αυτή γυρίζει κάπως μπούμερανγκ, όταν οι άσχημες γυναίκες, αρχικά ενθουσιασμένες με το σχέδιο, διαπιστώνουν ότι πρέπει να παραδώσουν τους επιθυμητούς εραστές τους εφόσον υπάρχουν γυναίκες ακόμα πιο άσχημες.

Ο Πλάτωνας φαίνεται συχνά να υιοθετεί αριστοφανικά θέματα- όπως η περιγραφή της δημοκρατικής Αθήνας ως παναρχικού "σούπερ μάρκετ των συνταγμάτων" φαίνεται να παραπέμπει στους Αχαρνείς του Αριστοφάνη13 , έτσι και η ιδανική πόλη στη Δημοκρατία του αναπαράγει τρία από τα κεντρικά χαρακτηριστικά του ουτοπικού σχεδίου της Πραξαγόρας στις Συνέδρους: οι γυναίκες ως ηγεμόνες, η κοινότητα της ιδιοκτησίας και η κατάργηση της οικογένειας. Η Πραξαγόρα και ο Πλάτωνας δίνουν ακόμη και την ίδια απάντηση ως προς το πώς, στο πλαίσιο του σεξουαλικού κομμουνισμού, πρέπει να αποφεύγεται η αιμομιξία μεταξύ γονέων και παιδιών. Από τον Αριστοφάνη:

- Όλα αυτά είναι πολύ καλά, αλλά πώς μπορεί ένας άντρας να πει

που είναι τα δικά του παιδιά;

- Γιατί να το χρειαστεί; Τα παιδιά θα θεωρούν δεδομένο

ότι οι μεγαλύτεροι άνδρες ώριμης ηλικίας είναι οι μπαμπάδες τους.14

Και από τον Πλάτωνα:

- Αλλά πώς θα γνωρίζουν ποιοι είναι οι πατέρες και οι κόρες, και ούτω καθεξής;

- Δεν θα το μάθουν ποτέ. Ο τρόπος θα είναι αυτός: - Ο νυμφίος που παντρεύτηκε τότε, θα αποκαλεί όλα τα αρσενικά παιδιά που θα γεννηθούν τον έβδομο και δέκατο μήνα μετά, γιους του, και τα θηλυκά παιδιά κόρες του, και θα τον αποκαλούν πατέρα .... και .....

Είδαμε την προηγούμενη φορά16 ότι η Πραξαγόρα αντιμετωπίζει το ρόλο των γυναικών στη διαχείριση των οικονομικών του νοικοκυριού ως δικαιολογία για την παροχή πολιτικής εξουσίας στις γυναίκες- προφανώς αποδέχεται την άποψη, την οποία υπερασπίζονται ο Πλάτωνας και ο Ξενοφών, αλλά απορρίπτει ο Αριστοτέλης, ότι η τέχνη της πολιτικής διακυβέρνησης είναι απλώς μια μορφή διαχείρισης του νοικοκυριού - οπότε είναι λογικό να αντιμετωπίζεται ολόκληρο το κράτος ως ένα ενιαίο νοικοκυριό και όλα τα υπάρχοντα σε αυτό ως μέρος ενός κοινού αποθέματος. Ως εκ τούτου, δεν είναι ίσως τυχαίο ότι ο Πλάτων υποστήριζε τον κομμουνισμό, ενώ ο Αριστοτέλης τον απέρριπτε17.

Οι χαρακτήρες του έργου προσφέρουν τόσο υπεράσπιση όσο και κριτική στις προτάσεις της Πραξαγόρας. Ένας πολίτης εκφράζει σκεπτικισμό ως προς το κατά πόσον συνάδουν με την ανθρώπινη φύση, ή τουλάχιστον με την Αθηναϊκή φύση:

- Δηλαδή δεν πρόκειται να παραδώσετε τα πράγματά σας;

- Θα περιμένω να δω τι θα κάνουν οι περισσότεροι.

Δεν πρόκειται να πηδήξω.

- Γιατί να περιμένετε; Παραδίδουν ήδη τα πράγματά τους.

- Θα το πιστέψω όταν το δω.

- Αυτό συμβαίνει ήδη στην πόλη, λένε.

- Λένε; Φυσικά και θα το έλεγαν. ...

- Με σκοτώνεις. Νομίζεις ότι κανείς δεν είναι καλός. ...

- Φαντάζεσαι ότι οποιοσδήποτε με σώας τας φρένας

θα τα εγκαταλείψει όλα; Αυτό δεν είναι το δικό μας εθνικό πνεύμα.18

Δεδομένου ότι το έργο τελειώνει προτού οι μεταρρυθμίσεις της Πραξαγόρας τεθούν σε εφαρμογή για περισσότερο από μία ημέρα, το ερώτημα της εφαρμοσιμότητάς τους παραμένει αναπάντητο από τα γεγονότα- βλέπουμε κάποιες ενδείξεις ότι λειτουργούν και κάποιες ενδείξεις ότι δεν λειτουργούν - αλλά τίποτα οριστικό.

Συχνά υποτίθεται ότι οι κομμουνιστικές προτάσεις της Πραξαγόρας θα θεωρούνταν γενικά εντελώς ευφάνταστες, αλλά στην πραγματικότητα το κοινό του Αριστοφάνη θα γνώριζε μια κοινωνία που ενσάρκωνε ορισμένες πτυχές του σχεδίου της, δηλαδή την αρχαία αντίπαλο της Αθήνας, τη Σπάρτη. Στην περιγραφή του σπαρτιατικού πολιτεύματος, ο Ξενοφών περιγράφει ορισμένα χαρακτηριστικά των νόμων του που συμπίπτουν με την ουτοπία της Πραξαγόρας. Ο σπαρτιατικός νόμος, μας λέει ο Ξενοφών, στοχεύει στο να "εξασφαλίσει σε όλους τους πολίτες ένα σημαντικό μερίδιο στα αγαθά του άλλου χωρίς αμοιβαία βλάβη", έτσι ώστε, π.χ., ένας Σπαρτιάτης πολίτης "έχει το δικαίωμα, αν δει οπουδήποτε ένα άλογο, να το πάρει και να το χρησιμοποιήσει, και να το επαναφέρει σώο και αβλαβές όταν τελειώσει με αυτό". Ομοίως "ο καθένας πρέπει να έχει την ίδια εξουσία πάνω στα παιδιά του γείτονά του όπως πάνω στα δικά του. "19 Υπάρχουν ακόμη και πτυχές του σεξουαλικού κομμουνισμού, αν και σε λιγότερο ακραίο βαθμό από ό,τι στις Εκκλησιάζουσες - ο νόμος της Σπάρτης καθιστά "υποχρέωση του ηλικιωμένου συζύγου να εισάγει κάποιον του οποίου τα προσόντα, σωματικά και ηθικά, θαύμαζε, για να παίξει το ρόλο του συζύγου και να του κάνει παιδιά", και ομοίως "ένας άνδρας που μπορεί να μην επιθυμεί να ζήσει μόνιμα με μια γυναίκα, αλλά μπορεί να επιθυμεί ακόμα να αποκτήσει παιδιά", εξουσιοδοτείται να "επιλέξει κάποια γυναίκα, τη σύζυγο κάποιου άνδρα, που να είναι η ίδια καλοαναθρεμμένη και ευλογημένη με ωραίους απογόνους, και, αφού πρώτα λάβει την έγκριση και τη συγκατάθεση του συζύγου της, να αναθρέψει παιδιά για τον εαυτό του μέσω αυτής. "20

Ο Αριστοφάνης έχει σίγουρα στο μυαλό του τη Σπάρτη- βάζει μάλιστα την Πραξαγόρα να καθιερώσει κοινά γεύματα κατά το σπαρτιατικό πρότυπο. Αν ο Αριστοφάνης ήταν θαυμαστής των κομμουνιστικών πτυχών του σπαρτιατικού συστήματος, αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει την αντίθεσή του στην εκστρατεία των Αθηναίων κατά της Σπάρτης, και ιδίως την επιμονή του, στους Αχαρνείς, ότι η Σπάρτη περισσότερο από την Αθήνα ήταν το θιγόμενο μέρος στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, η κύρια αντίρρησή του στον πόλεμο, στους Αχαρνείς, ήταν ότι παρενέβαινε στο εμπόριο και τη βιομηχανία - γεγονός που δύσκολα υποδηλώνει μεγάλη συμπάθεια προς το αντιεμπορικό, αντιαναπτυξιακό σπαρτιατικό καθεστώς.

Μαζί με τους Αχαρνείς και τις Εκκλησιάζουσες , το άλλο έργο του Αριστοφάνη που εστιάζει περισσότερο στην οικονομία είναι ο Πλούτος. Ο πρωταγωνιστής του έργου, ο Χρεμύλος, δηλώνει το θέμα:

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με αυτό που νομίζω ότι ο καθένας

συμφωνεί πλήρως:

Ότι είναι απόλυτα δίκαιο το καλό να ευημερεί

και οι κακοί υποφέρουν. ...

Δεν χρειάζεται να επισημανθεί

ότι κάποιοι είναι πλούσιοι

Ωστόσο, χωρίς την παραμικρή αμφιβολία

απέκτησαν τα λάφυρά τους

Εξαπατώντας τους άλλους, ενώ κάποιοι φτωχοί

ευσεβής άθλιος

Είναι χάλια και πεινασμένος

και περνάει το χρόνο

Κλειδωμένο με τη φτώχεια.21

Το ζήτημα της αναντιστοιχίας μεταξύ της αξίας και της κοσμικής επιτυχίας, όπως είδαμε προηγουμένως, αποτελούσε κεντρικό θέμα και πηγή ανησυχίας στον Ησίοδο, ο οποίος τόσο θρηνούσε για την ύπαρξη της αναντιστοιχίας όσο και αρνιόταν ότι οι θεοί θα επέτρεπαν τη διατήρησή της σε βάθος χρόνου, αφού η τίμια εργατικότητα φέρνει τη θεϊκή εύνοια.22Στο έργο του Αριστοφάνη η αιτία της αναντιστοιχίας, όπως προκύπτει, είναι ότι ο Πλούτος, ο θεός του πλούτου, είναι τυφλός, και έτσι δεν είναι σε θέση να διαπιστώσει αν μοιράζει τις ευλογίες του στους άξιους ή στους ανάξιους.23 Η λύση, λοιπόν, είναι να αποκατασταθεί η όραση του Πλούτου, "ώστε να είναι σε θέση / Να επισκέπτεται τους καλούς και να μποϊκοτάρει τους κακούς "24 - πράγμα που συμβαίνει στη συνέχεια.

Στο έργο αυτό, η πρόταση του Χρεμύλου να διανεμηθεί ο πλούτος ανάλογα με την αξία αντιμετωπίζεται ως μέτρο ισονομίας. Αυτό μπορεί αρχικά να φανεί εκπληκτικό, καθώς αυτό φαίνεται να προϋποθέτει ότι η αξία κατανέμεται ομοίως εξίσου - μια διάταξη που αντικρούεται από τα παράπονα για κακούς πλούσιους και ενάρετους φτωχούς. Μπορεί όμως να εξηγηθεί με την υπόθεση ότι οι κακοί πλούσιοι είναι μια μικρή μειοψηφία και οι ενάρετοι φτωχοί μια μεγάλη πλειοψηφία, έτσι ώστε η αναδιανομή σύμφωνα με την αξία να προσεγγίζει τουλάχιστον κατά πολύ τα ίσα μερίδια. (Τι εξηγεί με τη σειρά του αυτή την υπόθεση; Ίσως απλώς μια παρατηρούμενη συσχέτιση μεταξύ πλούτου και πολιτικής δύναμης, σε συνδυασμό με την αναγνώριση ότι η πολιτική δύναμη τείνει να ανήκει σε μια μειοψηφία, και τείνει να χρησιμοποιείται με κακό τρόπο)25.

Όπως και με τις προτάσεις της Πραξαγόρας στις Εκκλησιάζουσες , το σχέδιο του Χρεμύλου λαμβάνει επιχειρήματα υπέρ και κατά. Τα κυριότερα επιχειρήματα εναντίον του προβάλλονται από την Πενία, θεά της φτώχειας, η οποία προειδοποιεί τον Χρεμύλο:

Εάν ο Πλούτος ξαναδεί

και μπορεί να ξεκινήσει

Να δώσει τον εαυτό του σε όλους

εξίσου,

Κανείς δεν θα ασκήσει τις τέχνες και τις χειροτεχνίες

ποτέ ξανά.

Γιατί μόλις φύγουν αυτά, ποιος θα είναι

απολύτως έτοιμος

Να δουλεύουν στο σιδηρουργείο, να φτιάχνουν πλοία,

κάνει ραπτική,

Φτιάξτε τροχούς ή παπούτσια, κάντε πλινθοκεραμοποιία ....

μόλις μπορείτε

Υποκύψτε στην αδράνεια

και να μην κάνουμε τίποτα; ...

Θα βρείτε τη ζωή σας πιο δύσκολη από ό,τι ήταν πριν. ...

Επιπλέον,

Μην περιμένετε να κοιμηθείτε σε κρεβάτι

ή κάτω από ένα κάλυμμα.

Δεν θα βρείτε τίποτα από τα δύο. Ποιος θα ήταν τόσο τρελός

να κοπιάζω και να ταλαιπωρούμαι

Όταν τα έχουν όλα; ...

Εξαιτίας μου

Παίρνετε όλα τα απαραίτητα.

Εγώ είμαι αυτή

Ποιος από το τσίμπημα της φτώχειας

αναγκάζει την καλύβα

Για να κερδίσει το καθημερινό του ψωμί.26

Τη δεκαετία του 1990 γνώριζα έναν οπαδό της Ayn Rand, ο οποίος συνήθιζε να αναφέρει αυτή την ομιλία του Πενία ως επιχείρημα υπέρ της ελεύθερης αγοράς με βάση τα κίνητρα. Αλλά δεν είναι σαφές ότι το επιχείρημα της Πενίας έχει νόημα. Η Πενία υποθέτει αρχικά ότι μια ίση διανομή θα αφήσει τους πάντες πλούσιους- και αφού όλοι είναι πλούσιοι, τότε κανείς δεν θα έχει κίνητρο να παράγει τίποτα, και έτσι όλοι θα είναι φτωχοί. Αλλά μόλις όλοι γίνουν φτωχοί, το κίνητρο να είναι κανείς παραγωγικός φαίνεται να επιστρέφει - οπότε γιατί το πρόβλημα δεν λύνεται από μόνο του;

Σε κάθε περίπτωση, το παράπονο του Χρεμύλου δεν είναι μόνο ότι πολλοί άνθρωποι που έχουν πλούτο δεν είναι καλοί, αλλά πιο συγκεκριμένα ότι πολλοί άνθρωποι που έχουν πλούτο τον απέκτησαν άδικα, "εξαπατώντας τους άλλους" - και η αποκατάσταση αυτού του προβλήματος δεν είναι κάτι στο οποίο ένας ελεύθερος επιχειρηματίας έχει λόγο να αντιταχθεί. Από την άλλη πλευρά, είναι αλήθεια ότι οι ελεύθερες αγορές δεν θα εγγυώνται την αντιστοιχία μεταξύ πλούτου και προσόντων σε γενικές γραμμές - αν και υπάρχει επίσης καλός λόγος να πιστεύουμε ότι ο πλούτος θα διανέμεται πιο ισότιμα σε μια ελεύθερη αγορά απ' ό,τι υπό το υφιστάμενο καθεστώς κρατικών προνομίων27.

Η Πενία προσφέρει επίσης ένα διαφορετικό και πιο συνεκτικό επιχείρημα:

Ανατρέφω καλύτερους άνδρες από τον Πλούτο

με όλα τα χρήματά του.

Στο μυαλό και στο σώμα είναι πολύ πιο γυμνασμένοι

αλλά μαζί του,

Έχουν ποδάγρα, πρησμένα άκρα...

και πρησμένες κοιλιές.

είναι επίσης εξωφρενικά χοντροί.

αλλά μαζί μου

Είναι λεπτές, με μέση σφήκα, και νικούν

τον εχθρό.28

Εδώ ο ισχυρισμός είναι ότι ο πλούτος οδηγεί στην εξάρτηση και τη σωματική αδυναμία - μια θέση που θα υιοθετηθεί επίσης από τους κυνικούς φιλοσόφους (και, πολύ αργότερα, από τον Ρουσσώ). Είτε αυτό είναι αληθές είτε ψευδές, τουλάχιστον δεν είναι εσωτερικά ασυνάρτητο, όπως φαίνεται να είναι το άλλο επιχείρημα της Πενίας.

Ο Αριστοφάνης παίρνει το μέρος του Χρεμύλου ή της Πενίας; Είναι δύσκολο να πει κανείς - και, όπως και στις "Εκκλησιάζουσες", το έργο τελειώνει πριν το οικονομικό πείραμα προλάβει να εξελιχθεί σε καλό ή κακό. Όπως και στα περισσότερα από αυτά τα οικονομικά ζητήματα, οι συμμαχίες του ίδιου του Αριστοφάνη είναι ασαφείς. Αλλά από μια ελευθεριακή οπτική γωνία θέτει τουλάχιστον ένα κρίσιμο σύνολο ερωτημάτων: ποια κίνητρα για την παραγωγικότητα ή το αντίθετό της προκύπτουν από τον πλούτο ή τη φτώχεια, την ισότητα ή την ανισότητα, τον κομμουνισμό ή την ατομική ιδιοκτησία;

1. Δείτε το μέρος 17 αυτής της σειράς.

2.  Βλέπε, π.χ., Stephen Pearl Andrews, The Science of Society (Βοστώνη: Sarah E. Holmes, 1888).

3.  Βλέπε, π.χ., Benjamin R. Tucker, Instead Of A Book, By A Man Too Busy To Write One: A Fragmentary Exposition of Philosophical Anarchism (Νέα Υόρκη, 1893)- και Francis Dashwood Tandy, Voluntary Socialism: (Ντένβερ, 1896).

4. Βλέπε, π.χ., Jeffrey M. Herbener, ed., The Pure Time-Preference Theory of Interest (Auburn, AL: Mises Institute, 2011).

5. Βλ. Jörg Guido Hülsmann, "A Theory of Interest", Quarterly Journal of Austrian Economics 5.4 (2002), σ. 77-110.

6. Βλ. τη συζήτηση Μπαστιά-Προυντόν 1849-1850 και το σχόλιό μου επ' αυτής.

7. Αριστοφάνης, Νεφέλες 1286-1295, στο Αριστοφάνης, Πλήρη θεατρικά έργα: Αριστοτέλης: Οι νέες μεταφράσεις, μτφρ. Paul Roche (Νέα Υόρκη: New American Library, 2005), σ. 190.

8. Aristotle, Politics 1258a37-​b7.

9. Aristophanes, Assemblywomen 590-599, 673-675; Roche translation, op. cit., pp. 637, 641.

10. Assemblywomen 446-449; Roche translation, p. 632.

11. Assemblywomen 667-671; Roche translation, p. 641.

12. Assemblywomen 614-618; Roche translation, p. 638.

13. Και πάλι, δείτε το μέρος 17 αυτής της σειράς.

14. Assemblywomen 635-637; Roche translation, p. 639.

15. Plato, Republic 5.461c-d ; Benjamin Jowett translation.

16. Βλέπε μέρος 18 αυτής της σειράς.

17. Από την άλλη πλευρά, ενώ ο Ξενοφών αντιμετωπίζει την πολιτική διακυβέρνηση και τη διαχείριση του νοικοκυριού ως την ίδια τεχνογνωσία, δεν φαίνεται να βγάζει κομμουνιστικά συμπεράσματα. Ομολογουμένως, η αντιμετώπισή του των κομμουνιστικών και αντιεμπορικών πτυχών του σπαρτιατικού οικονομικού συστήματος στην Πολιτεία των Λακεδαιμονίων φαίνεται να είναι αξιοθαύμαστη (σίγουρα περισσότερο από τη στάση του Αριστοτέλη απέναντι στη Σπάρτη)- ωστόσο οι οικονομικές παρατηρήσεις του στα Περί εισοδημάτων και στον Economicus φανερώνουν μια προτίμηση στην ατομική ιδιοκτησία και την εμπορική ανταλλαγή.

18. Assemblywomen 769-778; Roche translation, p. 645.

19. Xenophon, Polity of the Lacedæmonians 6 ; H. G. Dakyns translation.

20. Xenophon, ibid., 1.

21. Ploutos 489-504; Roche translation, pp. 686-687.

22. Βλέπε μέρος 5 αυτής της σειράς.

23. Ο Πλούτος, ο θεός του πλούτου, το όνομα του οποίου αποτελεί τη ρίζα της "πλουτοκρατίας", δεν πρέπει να συγχέεται με τον Πλούτωνα (Πλούτωνας, Άδης, Αηδόνης), θεό του κάτω κόσμου - αν και ορισμένες παραδόσεις ταυτίζουν τα δύο.

24. Ploutos 493-494; Roche translation, p. 686.

25. Θα περίμενε κανείς ότι ένας πολίτης μιας δημοκρατίας όπως η Αθήνα θα πίστευε ότι η πολιτική εξουσία βρίσκεται στα χέρια της πλειοψηφίας. Όμως ο Αριστοφάνης ξεκαθαρίζει ότι, κατά την άποψή του, ο απλός λαός που πιστεύει ότι κατέχει την εξουσία στην Αθήνα είναι στην πραγματικότητα τα κορόιδα μιας ελίτ- βλ. τις Σφήκες 650-668.

26. Ploutos 510-534; Roche translation, pp. 688-689.

27. See Gary Chartier and Charles W. Johnson, eds., Markets Not Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power, and Structural Poverty (Minor Compositions, 2011).

28. Ploutos 558-561; Roche translation, p. 691.