Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ: Ο ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΔΕΙΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

Άρθρο του RODERICK T. LONG για το libertarianism.org

 Όπως είδαμε την προηγούμενη φορά, ο Ευριπίδης αφιέρωσε μια σειρά από Τρωικά έργα - την Εκάβη, την Ανδρομάχη, τις Τρωάδες και την Ελένη - στα δεινά του πολέμου γενικά και στις κακές επιπτώσεις του στις γυναίκες ειδικά. Σε αυτά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε την Ιφιγένεια εν Αυλίδι, η οποία απεικονίζει με σκληρό τρόπο την απόφαση του Αγαμέμνονα να θυσιάσει την κόρη του στους θεούς προκειμένου να εξασφαλίσει ευνοϊκό άνεμο για την ελληνική εκστρατεία στην Τροία.1

Η συμπάθεια του Ευριπίδη για τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία εμφανίζεται και σε άλλα έργα. Στον Ίωνα, για παράδειγμα, η αλυσίδα των δυσάρεστων γεγονότων ξεκινά όταν ο θεός Απόλλωνας γονιμοποιεί με τη βία μια θνητή γυναίκα, την Κρέουσα, η οποία στη συνέχεια εγκαταλείπει τον ημίθεο απόγονό της και προσπαθεί να συγκαλύψει το γεγονός για να αποφύγει το σκάνδαλο. Ο Ευριπίδης παρουσιάζει τη δυσχερή θέση της Κρέουσας με συμπάθεια, ενώ απεικονίζει τον Απόλλωνα με κάτι σαν περιφρόνηση- στο τέλος του έργου, όταν η θεά Αθηνά κατεβαίνει ex machina για να ρυθμίσει τις υποθέσεις, εξηγεί ότι την έστειλε "ο Απόλλωνας, / ο οποίος δεν θεώρησε σωστό να έρθει ο ίδιος / μπροστά σας, για να μην κατηγορηθεί για ό,τι / έχει συμβεί στο παρελθόν".2 Με άλλα λόγια, ο Απόλλωνας στέλνει την αδελφή του να καθαρίσει τα χάλια του επειδή δεν έχει τα κότσια να αντιμετωπίσει τις συνέπειες των πράξεών του.

Δεδομένου ότι ο Ευριπίδης συχνά απεικονίζει με συμπάθεια τις γυναίκες, μπορεί να φαίνεται περίεργο ότι στην εποχή του τα έργα του είχαν τη φήμη ότι ήταν μισογυνικά. Ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης αφιέρωσε πράγματι ένα ολόκληρο έργο, τις Θεσμοφοριάζουσες, στη δραματοποίηση (αν και χωρίς απαραίτητα να υιοθετεί) αυτής της κατηγορίας κατά του Ευριπίδη.

Μεγάλο μέρος αυτής της φήμης φαίνεται να στηρίζεται σε δύο από τις προηγούμενες τραγωδίες του Ευριπίδη, τον Ιππόλυτο και τη Μήδεια. Στην πρώτη, η νεαρή σύζυγος του Θησέα, η Φαίδρα, ερωτεύεται τον θετό γιο της Ιππόλυτο, και όταν αυτός την απορρίπτει, αυτοκτονεί αφήνοντας ένα σημείωμα στο οποίο κατηγορεί ψευδώς τον Ιππόλυτο για βιασμό, οδηγώντας έτσι τον Θησέα να καλέσει μοιραία θεία εκδίκηση στον αθώο θετό γιο πριν μάθει την αλήθεια πολύ αργά.3 Το έργο περιλαμβάνει ένα παραλήρημα του Ιππόλυτου με θέμα "πόσο μεγάλη κατάρα είναι η γυναίκα", το οποίο καταλήγει:

Θα σας μισώ γυναίκες, θα σας μισώ, θα σας μισώ και θα σας μισώ και θα σας μισώ,

και ποτέ δεν χορταίνω να μισώ ....

Αιώνια, επίσης, είναι η κακία της γυναίκας.

Είτε αφήστε κάποιον να τις διδάξει να είναι αγνές,

ή επιτρέψτε μου να τους ποδοπατήσω για πάντα.4

Αλλά είναι αμφίβολο αν ο ίδιος ο Ευριπίδης σκοπεύει να υποστηρίξει την εχθρότητα του Ιππόλυτου προς τις γυναίκες, δεδομένου ότι ξεκινά το έργο βάζοντας την Αφροδίτη, θεά του έρωτα, να παραπονιέται ότι ο Ιππόλυτος "δεν θέλει ούτε το κρεβάτι του έρωτα ούτε το γάμο" και "με βλασφημεί / θεωρώντας με πιο άθλιο από τους θεούς του ουρανού". Η Αφροδίτη ορκίζεται ότι "για τις αμαρτίες του εναντίον μου / θα τιμωρήσω τον Ιππόλυτο σήμερα "5 και τα γεγονότα που ακολουθούν αντιπροσωπεύουν την υποσχόμενη τιμωρία. Εν ολίγοις, ο μισογυνισμός του Ιππόλυτου απεικονίζεται ως μοιραίο ελάττωμα που τον οδηγεί στην πτώση του. Όπως ακριβώς ο Πενθέας στις Βάκχες του Ευριπίδη καταστρέφεται επειδή αρνήθηκε να αποδώσει στα έργα του Διονύσου την οφειλόμενη τιμή, έτσι και ο Ιππόλυτος καταστρέφεται για μια παρόμοια αποτυχία όσον αφορά τα έργα της Αφροδίτης6.

Επιπλέον, αν και ο Ευριπίδης δεν εγκρίνει την απόφαση της Φαίδρας να προβάλει ψευδή κατηγορία βιασμού εναντίον του Ιππόλυτου, παρουσιάζει την απόφαση αυτή με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλέσει τη συμπάθειά μας υπέρ της Φαίδρας. Ο Ιππόλυτος, ανακαλύπτοντας την αγάπη της Φαίδρας γι' αυτόν, απειλεί να αποκαλύψει το μυστικό της στον κόσμο, παρά το γεγονός ότι μόλις είχε υποσχεθεί να μην το κάνει. Αυτή η προοπτική οδηγεί τη Φαίδρα σε πανικό: "Πικρό πράγματι είναι το πεπρωμένο της γυναίκας! ... / Πού θα ξεφύγω από τη μοίρα μου; ... / Θα γεμίσει όλη τη γη με την ατίμωσή μου".7 Η κατηγορία της για βιασμό είναι ένα προληπτικό χτύπημα με σκοπό να τον δυσφημίσει πριν αυτός δυσφημίσει εκείνη, επιτρέποντάς της έτσι να "περάσει στα παιδιά μου μετά από μένα / ζωή με αμόλυντο όνομα".8 Ο Ευριπίδης μας δείχνει πώς η ψευδής κατηγορία της Φαίδρας πηγάζει από το αίσθημα ότι είναι παγιδευμένη από τα ελληνικά σεξουαλικά ήθη και τα πρότυπα που επικρατούσαν για τη φήμη των γυναικών.

Η άλλη σημαντική βάση για την κατηγορία του Ευριπίδειου μισογυνισμού είναι η Μήδεια, στην οποία ο Ιάσονας, θρυλικός ήρωας της αναζήτησης του Χρυσούμαλλου Δέρατος, προτείνει να παραμερίσει την επί χρόνια ερωμένη του Μήδεια για να παντρευτεί μια νεότερη γυναίκα από μια οικογένεια με επιρροή, οπότε η Μήδεια εκδικείται τον Ιάσονα δολοφονώντας τα παιδιά της από αυτόν. Αλλά και πάλι, όπως και με τη Φαίδρα, ενώ η πράξη της Μήδειας δεν επιδοκιμάζεται, η κατάστασή της αντιμετωπίζεται με συμπάθεια που αντανακλά την ανησυχία για την καταπιεσμένη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία.

Ορισμένα από τα παράπονα της Μήδειας αφορούν συγκεκριμένα τις λεπτομέρειες της προσωπικής της ιστορίας με τον Ιάσονα, όπως όταν του υπενθυμίζει:

Σου έσωσα τη ζωή, και κάθε Έλληνας ξέρει ότι την έσωσα ....

Εγώ η ίδια πρόδωσα τον πατέρα μου και το σπίτι μου,

Και ήρθα μαζί σου στη γη του Πελία, την Ιόλκο. ...

Και με εγκατέλειψες, πήρες μια άλλη νύφη στο κρεβάτι,

Παρόλο που είχες παιδιά ....

Πού θα πάω; Στον πατέρα μου;

Αυτόν πρόδωσα και τη γη του όταν ήρθα μαζί σου. ...

Στην πατρίδα μου, από ευγένεια προς εσένα, έκανα εχθρούς ....

Και πόσο ευτυχισμένη ανάμεσα στις Ελληνίδες με έκανες

Στο πλευρό σου για όλα αυτά! Ένας ξεχωριστός σύζυγος

Έχω - για την αθέτηση υποσχέσεων. Όταν στη δυστυχία

Εκδιώχθηκα από τη γη και πήγα στην εξορία...

Αυτό θα είναι μια ωραία ντροπή για τον νεόνυμφο γαμπρό,

Για τα παιδιά του να περιπλανώνται ως ζητιάνοι και εκείνη τον έσωσε. ...

Τι κέρδος έχω στη ζωή;

Δεν έχω γη, δεν έχω σπίτι, δεν έχω καταφύγιο από τον πόνο μου.

Το λάθος μου έγινε την ώρα που άφησα πίσω μου

Το σπίτι του πατέρα μου, και εμπιστεύτηκα τα λόγια ενός Έλληνα .... 9

Αλλά ο θρήνος της ξεφεύγει επίσης από τις ιδιαιτερότητες της ιστορίας της ζωής της και καταλήγει στους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες γενικά:

Ήταν το παν για μένα να σκέφτομαι θετικά για έναν άνθρωπο,

Και αυτός, ο δικός μου σύζυγος, έχει αποδειχθεί εντελώς άθλιος.

Από όλα τα πράγματα που είναι ζωντανά και μπορούν να σχηματίσουν μια κρίση

Εμείς οι γυναίκες είμαστε τα πιο άτυχα πλάσματα.

Πρώτον, με πλεόνασμα πλούτου απαιτείται

Για μας να πάρουμε ένα σύζυγο και να πάρουμε για το σώμα μας

Έναν αφέντη- γιατί το να μην πάρεις έναν είναι ακόμη χειρότερο.

Και τώρα το ερώτημα είναι σοβαρό αν θα πάρουμε

Καλό ή κακό- γιατί δεν υπάρχει εύκολη διαφυγή

Για μια γυναίκα, ούτε μπορεί να πει όχι στο γάμο της.

Φτάνει ανάμεσα σε νέους τρόπους συμπεριφοράς και τρόπους,

Και χρειάζεται προφητική δύναμη, εκτός αν έχει μάθει στο σπίτι,

Πώς να διαχειριστεί καλύτερα αυτόν που μοιράζεται το κρεβάτι μαζί της

Και αν το δουλέψουμε καλά και προσεκτικά,

Και ο σύζυγος ζει μαζί μας και σηκώνει ελαφρά το ζυγό της,

Τότε η ζωή είναι αξιοζήλευτη. Αν όχι, προτιμώ να πεθάνω.

Ένας άντρας, όταν κουράζεται από την συντροφιά στο σπίτι του,

Βγαίνει από το σπίτι και βάζει τέλος στην πλήξη του

Και στρέφεται σε έναν φίλο ή σύντροφο της ηλικίας του.

Αλλά είμαστε αναγκασμένοι να έχουμε το βλέμμα μας στραμμένο σε έναν μόνο.

Αυτό που λένε για μας είναι ότι περνάμε ειρηνικά

Ζώντας στο σπίτι, ενώ αυτοί πολεμούν στον πόλεμο.

Πόσο λάθος κάνουν! Θα προτιμούσα πολύ να σταθώ

Τρεις φορές στο μέτωπο της μάχης παρά να φέρω ένα παιδί. 10

Και σε συνδυασμό με τη δυσχερή θέση της Μήδειας ως γυναίκας στο έλεος των ανδρών είναι και η δυσχερής θέση της ως μετανάστριας στο έλεος των ντόπιων Ελλήνων. Όπως υπενθυμίζει ξανά στον Ιάσονα:

Έχετε μια χώρα. Το σπίτι της οικογένειάς σας είναι εδώ.

Απολαμβάνετε τη ζωή και την παρέα των φίλων σας.

Αλλά είμαι εγκαταλελειμμένος, ένας πρόσφυγας, δεν σκέφτηκα τίποτα

Από τον σύζυγό μου - κάτι που κέρδισε σε μια ξένη χώρα.

Δεν έχω μητέρα ή αδελφό, ούτε καμιά συγγένεια

Με τον οποίο μπορώ να βρω καταφύγιο σε αυτή τη θάλασσα της θλίψης.11

Οι τραγωδίες του Ευριπίδη δίνουν έτσι φωνή στα παράπονα των ανίσχυρων της κοινωνίας - γυναικών, μεταναστών, αιχμαλώτων πολέμου.

1. Η εκδοχή της Ιφιγένειας εν Αυλίδι που διαθέτουμε τελειώνει με τη θεά Άρτεμη να παρεμβαίνει την τελευταία στιγμή για να αποτρέψει το θάνατο της Ιφιγένειας, αλλά οι μελετητές συμφωνούν ότι αυτό το τέλος δεν γράφτηκε από τον Ευριπίδη. Δεν είναι γνωστό ποια εκδοχή του μύθου ακολούθησε ο Ευριπίδης, αν και ο Ευριπίδης απεικονίζει την επιβίωση της Ιφιγένειας σε ένα παλαιότερο έργο, την Ιφιγένεια εν Ταύροις. Στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, αντίθετα, η θυσία προφανώς επιτυγχάνεται.

2. Ion 1556-1559- μετάφραση Ronald Frederick Willetts, στο David Grene and Richmond Latimore, eds., Euripides III (University of Chicago Press, 1958), σ. 252.

3. Στην πρωτότυπη εκδοχή, η οποία έχει χαθεί, ο Ευριπίδης προφανώς έβαλε τη Φαίδρα να κάνει απευθείας πρόταση στον Ιππόλυτο, προς δυσαρέσκεια του κοινού. Στην αναθεωρημένη εκδοχή, αυτή που διαθέτουμε, πασχίζει να καταστείλει την επιθυμία της και το μυστικό αποκαλύπτεται στον Ιππόλυτο από την ανακατωσούρα νοσοκόμα της Φαίδρας.

4. Ευριπίδης, Ιππόλυτος 663-668- μετάφραση David Grene, στο David Grene and Richmond Latimore, eds., Euripides I (University of Chicago Press, 1955), σ. 190.

5. Hippolytus 11-21; p. 163.

6. Αυτή η ομοιότητα στο θέμα (ο κίνδυνος της προσπάθειας καταστολής ή υποτίμησης των παθών) μεταξύ του Ιππόλυτου και των Βακχών, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο Ιππόλυτος γράφτηκε πάνω από δύο δεκαετίες πριν από τις Βακχές, δημιουργεί πρόβλημα για τη θέση του Friedrich Nietzsche ( Η γέννηση της τραγωδίας (1872), ενότητα 12 ) ότι οι Βάκχες αντιπροσωπεύουν τη θανάσιμη ανάκληση του νατουραλιστικού ορθολογισμού του Ευριπίδη, ο οποίος έζησε όλη του τη ζωή.

7. Hippolytus 669-693; p. 191.

8. Hippolytus 716-718; p. 193.

9. Ευριπίδης, Μήδεια 476-801- μετάφραση Rex Warner, στο Ευριπίδης Ι, ό.π., σ. 74-86.

10. Medea 228-251; pp. 66-67.

11. Medea 253-258; p. 67.