Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙA ΤΗΣ ΑΡΧΑIΑΣ ΕΛΛAΔΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡIΑ: Η ΣΥΜΒΟΥΛH ΤΟΥ ΘΕΡΣIΤΗ

Άρθρο του RODERICK T. LONG για το  libertarianism.org

 Στο προηγούμενο δοκίμιό μου, είδαμε πώς η Ιλιάδα του Ομήρου χρησιμοποιεί τον χαρακτήρα του Αχιλλέα για να εκφράσει τον σκεπτικισμό απέναντι στο ιδανικό της στρατιωτικής δόξας και την προτίμησή του για τις επιδιώξεις της ειρήνης. Πριν περάσουμε από τον Όμηρο στον Ησίοδο, ας δούμε πώς ένας πολύ διαφορετικός χαρακτήρας από την Ιλιάδα - ο κοινός Θερσίτης, ο "πιο άσχημος άνθρωπος που ήρθε κάτω από το Ήλιον" 1 - χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια περαιτέρω ελευθεριακή ηθική.

Η Ιλιάδα αρχίζει το δέκατο έτος της εκστρατείας των Αχαιών (Ελλήνων) κατά της Τροίας, μιας εκστρατείας που μέχρι στιγμής ήταν ανεπιτυχής. Στις αρχές του ποιήματος, ο Αγαμέμνων, αρχηγός της εκστρατείας, αποφασίζει να δοκιμάσει το ηθικό των στρατευμάτων του ανακοινώνοντας ψευδώς τα σχέδιά του να εγκαταλείψει την εκστρατεία και να επιστρέψει στην πατρίδα του:

Και τώρα έχουν περάσει εννέα χρόνια του ισχυρού Δία, και τα ξύλα

των πλοίων μας έχουν σαπίσει και τα σχοινιά έχουν σπάσει.

και μακριά οι γυναίκες μας και τα μικρά μας παιδιά

κάθονται μέσα στις αίθουσές μας και μας περιμένουν, ενώ ακόμα το έργο μας εδώ

μένει για πάντα ημιτελές όπως είναι, για χάρη του οποίου ήρθαμε εδώ.

Ελάτε λοιπόν, κάντε ό,τι σας λέω, ας νικηθούμε όλοι.

να φύγουμε με τα πλοία μας για την αγαπημένη γη των πατέρων μας

αφού πλέον δεν θα καταλάβουμε την Τροία των πλατιών δρόμων. 2

Δυστυχώς για τον Αγαμέμνονα, οι στρατιώτες του είναι περισσότερο νοσταλγοί της πατρίδας και κουρασμένοι από τη μάχη απ' ό,τι περίμενε, και δέχονται την πρόταση με απροσδόκητη προθυμία:

[Όλη εκείνη η συνέλευση ταρακουνήθηκε, και οι άνδρες σε αναταραχή

σάρωσαν προς τα πλοία, και κάτω από τα πόδια τους σηκώθηκε η σκόνη

και σηκώθηκε ψηλά, και όλοι οι άνδρες φώναζαν ο ένας στον άλλο

για να πιάσουν τα πλοία και να τα σύρουν στη λαμπερή θάλασσα. 3

Εν ολίγοις, δεν είναι μόνο ο Αχιλλέας αλλά ολόκληρος ο στρατός που προτιμά τη ζωή της εγχώριας ειρήνης από εκείνη του εξωτερικού πολέμου. Και έτσι "μια επιστροφή πέρα από τη μοίρα θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί" 4 - αλλά ο Οδυσσέας (πρώην αρνητής στράτευσης, όπως λέει η παράδοση, αν και μόλις υποχρεώθηκε να συμμετάσχει στην πολεμική προσπάθεια έγινε αρκετά καλά αφοσιωμένος) σπεύδει γρήγορα μέσα στο πλήθος για να τους καλέσει πίσω.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Οδυσσέας εμπλέκεται ποικίλλει εντυπωσιακά ανάλογα με την τάξη του ατόμου με το οποίο έχει διαφορές. Απέναντι σε όσους έχουν υψηλή θέση ή ευγενική καταγωγή είναι ήπιος και σεβαστός:

Κάθε φορά που συναντούσε κάποιον βασιλιά ή άνθρωπο με επιρροή,

στεκόταν δίπλα του και με ήπια λόγια προσπαθούσε να τον συγκρατήσει:

"Εξοχότατε! Δεν σας ταιριάζει να φοβάστε σαν οποιονδήποτε

δειλό. Μάλλον κρατήστε γερά και ελέγξτε τους υπόλοιπους ανθρώπους. ...' 5

Όταν όμως συναντά έναν κοινό θνητό, τα "απαλά λόγια" αντικαθίστανται από προσβολές και χτυπήματα:

Όταν είδε κάποιον άνθρωπο του λαού που φώναζε,

θα τον χτυπούσε με το ραβδί του και θα τον επέπληττε:

"Εξοχότατε! Καθίστε ακίνητοι και ακούστε τι σας λένε οι άλλοι,

σε εκείνους που είναι καλύτεροι άνθρωποι από σένα, δειλέ και δειλέ!

και πράγμα που δεν έχει καμία σημασία στη μάχη ή στο συμβούλιο. ...' 6

("Εξοχότατε" είναι μια παραπλανητικά υποτιμητική μετάφραση ενός ελληνικού όρου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σωστά για να απευθυνθεί είτε σε ευγενείς είτε σε κοινούς θνητούς- το "καλός κύριος" θα ήταν λίγο πιο κοντά.)

Ο Οδυσσέας τιμωρεί τους κοινούς θνητούς για την τόλμη τους να ενεργήσουν με βάση τη δική τους κρίση αντί να υποκλιθούν στον Αγαμέμνονα: "Σίγουρα δεν μπορούμε όλοι εμείς οι Αχαιοί να γίνουμε βασιλιάδες εδώ. Η αρχοντιά για πολλούς δεν είναι καλό πράγμα. Ας είναι ένας ο άρχοντας ...." 7. Φυσικά μια τέτοια επίπληξη είναι διπλά άδικη: πρώτον, επειδή δεν αψηφούν τον Αγαμέμνονα, αλλά αντίθετα ενεργούν όπως μόλις τους έχει δώσει (ανειλικρινά) οδηγίες ο Αγαμέμνονας- και δεύτερον, επειδή οι κοινοί δεν κάνουν κάτι που δεν κάνουν και οι ευγενείς, ωστόσο οι τελευταίοι έχουν δεχτεί πολύ πιο ήπια επίπληξη.

Σε αυτό το σημείο εισέρχεται στην αφήγηση ο Θερσίτης - ένας από τους περιφρονημένους κοινούς θνητούς, ένας παλιάτσος, "με κοντά πόδια" και "κουτσός από το ένα πόδι", με "ώμους σκυφτούς και μαζεμένους στο στήθος" και ένα κεφάλι που "έφτανε μέχρι ένα σημείο" 8:

Αλλά ένας άνδρας, ο Θερσίτης του ατελείωτου διαλόγου, εξακολουθούσε να επιπλήττει,

που ήξερε μέσα στο κεφάλι του πολλές λέξεις, αλλά άτακτα,

μάταια, και χωρίς αξιοπρέπεια, να διαπληκτίζεται με τους πρίγκιπες ....

Αλλά εκείνος, φωνάζοντας δυνατά τα λόγια, μάλωσε τον Αγαμέμνονα:

"Γιε του Ατρέα, τι άλλο θέλεις να κάνεις, ή να βρεις λάθος

τώρα; Τα καταλύματά σας είναι γεμάτα με χαλκό, υπάρχουν πολλά από τα πιο εκλεκτά

γυναίκες για σας μέσα στο καταφύγιό σας, τις οποίες εμείς οι Αχαιοί

να σας δίνουμε πρώτα απ' όλα κάθε φορά που καταλαμβάνουμε κάποιο οχυρό.

Ή μήπως είναι ακόμα περισσότερος χρυσός που θα θέλετε, ότι κάποιος γιος

των Τρώων, σπαστών αλόγων, φέρνει ως αντίτιμο λύτρα από το Ίλιον,

ένα που εγώ, ή κάποιος άλλος Αχαιός, θα συλλάβω και θα φέρω; ...

[Ας γυρίσουμε πίσω με τα πλοία μας, και ας αφήσουμε αυτόν τον άνθρωπο εδώ

μόνος του στην Τροία για να σκεφτεί τα τιμητικά του βραβεία ....' 9

Ο Θερσίτης περιγράφει επίσης, με μεγάλη ακρίβεια, την παιδαριώδη και άπληστη συμπεριφορά του Αγαμέμνονα στη διαμάχη του με τον Αχιλλέα, την οποία ο Όμηρος έχει δείξει στον αναγνώστη στο προηγούμενο βιβλίο.

Η απάντηση του Οδυσσέα στο ξέσπασμα του Θερσίτη είναι άμεση: "χτύπησε το σκήπτρο στην πλάτη και τους ώμους του", έτσι ώστε ο Θερσίτης "διπλώθηκε, και ένα στρογγυλό δάκρυ έπεσε από πάνω του, και μια αιματηρή πληγή στάθηκε ανάμεσα στους ώμους του", ενώ οι θεατές "γελούσαν χαρούμενα πάνω του". 10

Υποτίθεται ότι ο αναγνώστης πρέπει να συμμετάσχει στο γλέντι; Ορισμένοι ερμηνευτές το έχουν σκεφτεί- πράγματι, ο Όμηρος κατηγορείται κατά καιρούς για "αριστοκρατική προκατάληψη". 11 Ο θεωρητικός της λογοτεχνίας Kenneth Burke βλέπει το επεισόδιο του Θερσίτη ως μια τεχνική για "την αποσιώπηση των αντιρρήσεων οποιουδήποτε από το κοινό που θα μπορούσε να τείνει να επαναστατήσει", με το να γίνεται η αντίρρηση "δηλωμένη στο ίδιο το έργο", αλλά "εκφρασμένη με τρόπο που την ίδια στιγμή την εξουδετερώνει", καθιστώντας τον εκπρόσωπό της "τον αποτρόπαιο Θερσίτη, για τον οποίο κανένα "σωστά σκεπτόμενο" μέλος του ελληνικού κοινού δεν ήταν πιθανό να νιώσει συμπάθεια". 12 Και ο κλασικός μελετητής Gerard Else, με όρους που θυμίζουν Νίτσε, διαβάζει τον Όμηρο ως άκριτα αποδεχόμενο το ελληνικό ταξικό σύστημα:

Η ελληνική σκέψη ξεκινά και για μεγάλο χρονικό διάστημα εμμένει στην πρόταση ότι η ανθρωπότητα χωρίζεται σε "καλή" και "κακή", και οι όροι αυτοί είναι τόσο κοινωνικοί, πολιτικοί και οικονομικοί όσο και ηθικοί. ... Αρχισε ως η άποψη των αριστοκρατών για την κοινωνία και αντανακλά την ιδέα τους για το χάσμα ανάμεσα στους ίδιους και τους "άλλους". ... [Φυσικά] "εμείς" είμαστε οι καλοί άνθρωποι, οι σωστοί, αξιοπρεπείς, εμφανίσιμοι, ορθά σκεπτόμενοι, ενώ "αυτοί" είναι οι κατεργάρηδες, οι αγροίκοι, οι καλοί για το τίποτα - εν ολίγοις, όλοι οι άλλοι. ... Η διχοτόμηση αυτή θεωρείται ως επί το πλείστον δεδομένη στον Όμηρο: δεν υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου το ουράνιο χάσμα μεταξύ ηρώων και απλών ανθρώπων χρειάζεται καν να αναφερθεί. 13

Παρ' όλα αυτά, ακόμη και αν ο Όμηρος πιστεύει ότι η αξία συσχετίζεται με την τάξη, φαίνεται να θεωρεί τη συσχέτιση αυτή ως περιβαλλοντικά καθορισμένη παρά ως έμφυτη: "Ο Δίας των πλατιών φρυδιών αφαιρεί τη μισή αρετή από έναν άνθρωπο, μόλις η μέρα της σκλαβιάς κλείσει πάνω του". 14 Επιπλέον, αν ο στόχος του Ομήρου είναι να απαξιώσει τον Θερσίτη, γιατί κάνει την καταδίκη του Αγαμέμνονα τόσο ακριβής - και γιατί κάνει τον στόχο του έναν από τους λιγότερο συμπαθείς από τους αριστοκρατικούς χαρακτήρες; Γιατί, επίσης, τοποθετεί το περιστατικό του Θερσίτη στο πλαίσιο μιας χονδροειδούς εξαπάτησης εκ μέρους του Αγαμέμνονα, που ακολουθείται από χονδροειδή και άδικη βαρβαρότητα εκ μέρους του Οδυσσέα; Και, τέλος, γιατί η έκκληση του Θερσίτη να επιστρέψει στην πατρίδα καταλήγει να επαναλαμβάνεται αργότερα στο ποίημα από τον όμορφο, ηρωικό και αριστοκρατικό Αχιλλέα;

Στην εισαγωγή του στη δική του μετάφραση της Ιλιάδας, ο ποιητής και κλασικιστής Robert Graves αποκαλεί τις παρατηρήσεις του Θερσίτη "λογικό και αποκαλυπτικό λόγο" και σημειώνει: "Για να διαχωρίσει τη θέση του από τα αισθήματα του Θερσίτη, ο Όμηρος τον παρουσιάζει ως καμπουριασμένο, φαλακρό, καμπούρη, με φρικτή εμφάνιση και γενικά ενοχλητικό- αλλά ο λόγος και η κτηνώδης δράση του Οδυσσέα παραμένουν καταγεγραμμένα". 15 Δεν νομίζω ότι είναι απίθανο να δούμε τον χαρακτήρα του Θερσίτη να ενσαρκώνει τον σκεπτικισμό του ίδιου του Ομήρου τόσο για την ανωτερότητα της αριστοκρατίας όσο και για τον ένδοξο σκοπό του πολέμου.

1. Ιλιάδα 2. 216, μετάφραση Richmond Lattimore (Σικάγο: University of Chicago Press, 1951).

2. Ιλιάδα 2. 134-141.

3η Ιλιάδα 2. 149-152.

4. Ιλιάδα 2. 155-156.

5. Ιλιάδα 2. 188-191.

6η Ιλιάδα 2. 198-202.

7. Ιλιάδα 2. 203-204.

8. Ιλιάδα 2. 217-219.

9. Ιλιάδα 2. 212-237.

10. Ιλιάδα 2. 265-270.

11. Βλ. π.χ. Albert G Keller, "Sociology and Homer", σ. 42, στο American Journal of Sociology 9.1 (Ιούλιος 1903), σ. 37-45, Kurt A. Raaflaub, Josiah Ober, and Robert Wallace, Origins of Democracy in Ancient Greece (Berkeley: University of California Press, 2008), σ. 32, και Lillian Eileen Doherty, Homer's Odyssey (Oxford: Oxford University Press, 2009), σ. 301.

12. Kenneth Burke, Η γλώσσα ως συμβολική δράση: (Berkeley: University of California Press, 1966), σ. 110.

13. Gerald Frank Else, Η ποιητική του Αριστοτέλη: Harvard University Press, 1957), σ. 75.

14. Οδύσσεια 17: 323-324, μετάφραση Richmond Lattimore (New York: Harper & Row, 1967).

15. Robert Graves, The Anger of Achilles: Homer's Iliad (Garden City, New York: Doubleday, 1959).