Γιατί ο καλύτερος αυτοκράτορας της Ρώμης απέφευγε τα κρατικά σχολεία

Άρθρο του Lawrence W. Reed για το Foundation for Economic Education

 Η σπουδαία κλασική μελετήτρια Edith Hamilton σημείωσε ότι οι αρχαίοι Έλληνες αποδοκίμαζαν τους Ρωμαίους ομολόγους τους όσον αφορά την εκπαίδευση. Οι πρώτοι υιοθέτησαν τη δημόσια (κυβερνητική) εκπαίδευση, ενώ οι Ρωμαίοι άφησαν την εκπαίδευση στην οικογένεια στο σπίτι. Οι ψηλομύτες Έλληνες θεωρούσαν τους Ρωμαίους οπισθοδρομικούς και μη καλλιεργημένους. Οι Ρωμαίοι, φυσικά, κατέκτησαν τους Έλληνες.

Για το μεγαλύτερο μέρος των πέντε αιώνων της Δημοκρατίας, οι Ρωμαίοι εκπαιδεύονταν στο σπίτι, όπου τονίζονταν οι αρετές της τιμής, του χαρακτήρα και της πολιτείας. Μόνο τον τελευταίο αιώνα της Δημοκρατίας, περίπου, εμφανίστηκε κάτι που να μοιάζει με κρατική εκπαίδευση. Επιπλέον, δεν ήταν ποτέ τόσο συγκεντρωτικό, καθολικό και υποχρεωτικό όσο είναι σήμερα στην κοινωνία μας. Η Αγγλίδα ακαδημαϊκός και κληρικός Teresa Morgan, σε μια εργασία του 2020 με τίτλο " Assessment in Roman Education," γράφει: "Σε κανένα στάδιο της ιστορίας της η Ρώμη δεν απαίτησε ποτέ νομικά από τον λαό της να μορφωθεί σε οποιοδήποτε επίπεδο".

Τον 2ο αιώνα μ.Χ., κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της αυτοκρατορίας, τουλάχιστον ένας σοφός ηγέτης είχε ήδη αναγνωρίσει τις αδυναμίες της κρατικής εκπαίδευσης.

Ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος (121-180 μ.Χ.) σημείωσε στους Στοχασμούς του ότι έμαθε από τον προπάππου του "να αποφεύγει τα δημόσια σχολεία, να προσλαμβάνει καλούς ιδιωτικούς δασκάλους και να αποδέχεται το κόστος που προκύπτει ως χρήμα που ξοδεύεται καλά".

Είναι σίγουρο ότι αν ο Αυρήλιος ήταν μαζί μας σήμερα, θα ήταν υπέρμαχος της επιλογής σχολείου. Ήταν ένας έξυπνος άνθρωπος που πίστευε, αν και ηγεμόνας, ότι δεν ήταν εξυπνότερος από τους γονείς που ήθελαν το καλύτερο για τα παιδιά τους. Φανταστείτε το! Στο σημαντικό ζήτημα της εκπαίδευσης, ένας Ρωμαίος αυτοκράτορας πριν από σχεδόν 2.000 χρόνια ήταν εξυπνότερος από τον Joe Biden ή τον Gavin Newsom ή τον Randy Weingarten.

Ο Αυρήλιος δεν ήταν μόνο έξυπνος, αλλά ήταν ίσως και όσο καλός θα μπορούσε κανείς να περιμένει από έναν αυτοκράτορα. Οι ιστορικοί τον θεωρούν ως τον πέμπτο από τους πέντε καλούς αυτοκράτορες που βασίλεψαν διαδοχικά από το 96 έως το 180 μ.Χ. Ειδικά όταν συγκρίνεται με τους περισσότερους άλλους ηγεμόνες -οι οποίοι ήταν συνήθως σκληροί τρελοί, αδίστακτοι πολεμοκάπηλοι ή ανίκανοι κλόουν-, αυτοί οι πέντε στη σειρά έτειναν να είναι δίκαιοι και αποτελεσματικοί. Κανένας άνθρωπος δεν είναι κατάλληλος να κυβερνά τους άλλους με το είδος της αυθαίρετης εξουσίας που μπορούσαν να ασκήσουν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, αλλά τουλάχιστον οι "πέντε" το έκαναν με ελαφρά πινελιά τις περισσότερες φορές.

Αυτό δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη στην περίπτωση του Αυρήλιου, ο οποίος ανέλαβε το θρόνο απρόθυμα. Θα προτιμούσε τη ζωή ενός στωικού φιλοσόφου. Όσοι ανήκουν σε αυτή τη σχολή σκέψης ενστερνίζονται το θάρρος, την εγκράτεια, τη δικαιοσύνη και τη σοφία ως τα βασικά στοιχεία του δόγματός τους. (Για περισσότερα σχετικά με τον Μάρκο Αυρήλιο και τον στωικισμό, δείτε τα προτεινόμενα αναγνώσματα στο τέλος αυτού του άρθρου, ιδίως τα άρθρα του Barry Brownstein και τα βιβλία του Ryan Holiday).

Η ενδοσκόπηση, η ταπεινοφροσύνη και η ευγνωμοσύνη δεν είναι συνήθως παρούσες σε ανθρώπους των οποίων οι ζωές καταναλώνονται από τη δίψα για εξουσία, αλλά είναι χαρακτηριστικά που ο Αυρήλιος διέθετε σε αφθονία. Κρατούσε προσωπικές σημειώσεις γεμάτες προβληματισμούς για τη στωική φιλοσοφία και την αυτοβελτίωση.

"Δεν περίμενε ότι κάποιος άλλος εκτός από τον εαυτό του θα διάβαζε ποτέ τους αφορισμούς του", γράφει ο Barry Brownstein. "Έγραψε για τον εαυτό του έναν οδηγό για να ζήσει μια ζωή σύμφωνη με τις υψηλότερες αξίες του". Η συλλογή αυτών των ιδιωτικών σημειώσεων είναι γνωστή ως Διαλογισμοί, και μελετητές όπως ο Brownstein και ο Ryan Holiday θεωρούν ότι η μετάφρασή του από τον Gregory Hays είναι η καλύτερη.

Στο πρώτο βιβλίο των Διαλογισμών, με υπότιτλο "Χρέη και μαθήματα", ο Αυρήλιος προσδιορίζει τις θετικές ιδιότητες φίλων και συγγενών που τον επηρέασαν σημαντικά. Αυτό αποτελεί απόδειξη ενός σημαντικού χαρακτηριστικού του χαρακτήρα, δηλαδή της ευγνωμοσύνης. Πρόκειται για έναν ηγέτη που δεν άφησε ποτέ την υψηλή του θέση να του πάρει το κεφάλι- αναγνώρισε το γεγονός ότι πολλά καλά πράγματα ήρθαν στο δρόμο του στη ζωή που δεν ήταν δικό του έργο. Ήταν ταυτόχρονα ευγνώμων και ταπεινός.

Ο Αυρήλιος αφιερώνει περισσότερο χώρο σε όσα έμαθε και θαύμασε από τον θετό του πατέρα (αυτοκράτορα Αντωνίνο Πίο) από οποιονδήποτε άλλον. Είναι ένας αξιοσημείωτος κατάλογος. Όταν την πρωτοδιάβασα, σκέφτηκα: "Ακόμη και αν ο Αυρήλιος υπερβάλλει εδώ και εκεί, ο Αντωνίνος Πίος πρέπει να ήταν ένα πραγματικά αξιοσημείωτο άτομο". Έχοντας αυτό κατά νου, ιδού ένα δείγμα από αυτά που ο Αυρήλιος, με τα δικά του λόγια, πίστευε ότι ήταν τα υποδειγματικά χαρακτηριστικά του πατέρα του. Αυτό που εκτιμά ένας άνθρωπος στους άλλους λέει πολλά για τον εαυτό του.

Αδιαφορία για τις επιφανειακές τιμές. Σκληρή δουλειά. Επιμονή.

Η επίμονη αποφασιστικότητά του να φέρεται στους ανθρώπους όπως τους άξιζε.

Δεν περίμενε από τους φίλους του να τον διασκεδάζουν στο δείπνο ή να ταξιδεύουν μαζί του (εκτός αν το ήθελαν). Και όποιος έπρεπε να μείνει πίσω για να φροντίσει κάτι, τον έβρισκε πάντα ίδιο όταν επέστρεφε.

Τις ερευνητικές ερωτήσεις του στις συνεδριάσεις. Ένα είδος μονομέρειας, που δεν αρκείται σχεδόν ποτέ στις πρώτες εντυπώσεις ή διακόπτει πρόωρα τη συζήτηση.

Η σταθερότητά του απέναντι στους φίλους - ποτέ δεν τους βαριέται ή δεν τους ευνοεί.

Αυτοδυναμία, πάντα. Και ευθυκρισία.

Οι περιορισμοί του στις επευφημίες - και σε όλες τις προσπάθειες να τον κολακεύσουν.

Η συνεχής αφοσίωσή του στις ανάγκες της αυτοκρατορίας. Η διαχείριση του θησαυροφυλακίου. Η προθυμία του να αναλάβει την ευθύνη -και την ενοχή- και για τα δύο.

Η στάση του απέναντι στους ανθρώπους: όχι δημαγωγία, όχι καμάρι, όχι κολακεία. Πάντα νηφάλιος, πάντα σταθερός και ποτέ χυδαίος ή έρμαιο των μόδων.

Η ικανότητά του να αισθάνεται άνετα με τους ανθρώπους - και να τους διευκολύνει, χωρίς να είναι πιεστικός.

Η προθυμία του να παραχωρήσει το λόγο σε ειδικούς - ρητορικούς, νομικούς, ψυχολόγους, οτιδήποτε άλλο - και να τους υποστηρίξει δυναμικά, ώστε ο καθένας τους να μπορέσει να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του.

Ο τρόπος με τον οποίο μπορούσε να πάθει μια από τις ημικρανίες του και μετά να επιστρέψει αμέσως σε αυτό που έκανε - φρέσκος και στην κορυφή του καλού του παιχνιδιού.

Ο τρόπος με τον οποίο κράτησε τις δημόσιες δράσεις σε λογικά πλαίσια -παιχνίδια, οικοδομικά έργα, διανομές χρημάτων κ.ο.κ.- επειδή κοίταζε αυτό που έπρεπε να γίνει και όχι τα εύσημα που θα αποκόμιζε από την πραγματοποίησή τους.

Ποτέ δεν έδειξε αγένεια, δεν έχασε τον έλεγχο του εαυτού του, ούτε έγινε βίαιος. Κανείς δεν τον είδε ποτέ να ιδρώνει. Τα πάντα έπρεπε να προσεγγίζονται λογικά και με τη δέουσα προσοχή, με ηρεμία και τάξη αλλά αποφασιστικά και χωρίς εκκρεμότητες.

Δύναμη, επιμονή, αυτοέλεγχος και στους δύο τομείς: το σημάδι μιας ψυχής σε ετοιμότητα - αδάμαστη.

Οι τέσσερις πρώτοι από τους Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες επέλεξαν όλοι έναν υιοθετημένο διάδοχο για να τους διαδεχθεί, σε αντίθεση με το να παραδώσουν το θρόνο σε γιο. Ο Αυρήλιος έσπασε αυτή την παράδοση και όρισε τον γιο του Κόμμοδο για διάδοχό του. Ήταν ένα από τα μεγαλύτερα λάθη του Αυρηλίου. Ο Κόμμοδος αποδείχθηκε ότι έμοιαζε πολύ περισσότερο με τους χειρότερους της Ρώμης (Νέρωνας, Καλιγούλας και Ελαγάβαλος) παρά με τους καλύτερους της Ρώμης.

Δεν επιθυμώ να γίνω υπήκοος κανενός ηγεμόνα, αλλά αν έπρεπε να ζήσω κάτω από έναν μόνο από τους σχεδόν 100 αυτοκράτορες της αρχαίας Ρώμης, πιστεύω ότι θα επέλεγα τον Μάρκο Αυρήλιο.

Αν τα θέματα του Μάρκου Αυρήλιου ή του στωικισμού σας ενδιαφέρουν, ανατρέξτε στη συλλογή προτεινόμενων αναγνωσμάτων που ακολουθεί.

Για πρόσθετες πληροφορίες, βλ:

Lives of the Stoics: The Art of Living from Zeno to Marcus Aurelius by Ryan Holiday and Stephen Hanselman 

Marcus Aurelius: A Life by Frank McLynn

 Marcus Aurelius's Guide to Inner Freedom by Barry Brownstein

Marcus Aurelius on How to Turn Around a Rotten Day by Barry Brownstein

 How Marcus Aurelius Influenced Adam Smith (No, Really!) by Paul Meany

7 Stoic Lessons That Can Help Heal Our Septic Political Discourse by Brenden Weber

Responsibility is the Antidote to Mental Enslavement by Barry Brownstein

 Anger is Rising in America. The Stoics Taught How to Keep Your Cool by Barry Brownstein

3 Stoic Lessons That Can Help Heal Our Toxic Political Culture by Richard Mason

 Stoicism Saved Me by Roger Johnston

Stoicism: How to Use Stoic Philosophy to Find Inner Peace and Happiness by Jason Hemlock

 Stoicism in Early Christianity by Tuomas Rasimus, et al

The Porch and the Cross: Ancient Stoic Wisdom for Modern Christian Living by Kevin Vost