Frédéric Bastiat: Ποιος θα ταΐσει το Παρίσι;

 Την εποχή του, ο Φρεντερίκ Μπαστιά (1801-1850) θαύμαζε το «θαυμαστό μηχανισμό» με τον οποίο το Παρίσι—μια πόλη ενός εκατομμυρίου κατοίκων το 1845—τροφοδοτούνταν συνεχώς με τρόφιμα χωρίς την παρέμβαση κάποιου κεντρικού σχεδιαστή. Απέδωσε αυτή την αυθόρμητη τάξη στο ατομικό συμφέρον, «τόσο ενεργό, τόσο άγρυπνο, τόσο διορατικό, όταν είναι ελεύθερο στη δράση του».

Σε αυτό το απόσπασμα, από το κεφάλαιο 18 «There Are No Absolute Principles » των Οικονομικών Σοφισμάτων του, ο Μπαστιά μας προσφέρει μια τέλεια σύνθεση της οικονομικής και πολιτικής του σκέψης. Σε αυτό, αναπτύσσει το όραμά του για το ατομικό συμφέρον, τον θαυμασμό του για την αυθόρμητη φύση της αγοράς και τη θεμελιώδη σημασία της εθελούσιας ανταλλαγής. Το απόσπασμα αυτό αποτελεί μια απλή και λαμπρή υπεράσπιση της εθελούσιας ανταλλαγής και των καταλλακτικών αρετών της αγοράς, που αποτελούν τη βάση της ευημερίας μιας κοινωνίας και της «κοινωνικής αρμονίας»:

Μπαίνοντας στο Παρίσι, το οποίο είχα έρθει να επισκεφτώ, είπα στον εαυτό μου—εδώ είναι ένα εκατομμύριο άνθρωποι που όλοι θα πέθαιναν σε σύντομο χρονικό διάστημα αν οι προμήθειες κάθε είδους σταματούσαν να ρέουν προς αυτή τη μεγάλη μητρόπολη. Η φαντασία αδυνατεί να συλλάβει την τεράστια ποικιλία των εμπορευμάτων που πρέπει να εισέλθουν αύριο μέσω των φραγμών για να αποτρέψουν τους κατοίκους από το να πέσουν θύματα των σπασμών της πείνας, της εξέγερσης και της λεηλασίας. Και όμως όλοι κοιμούνται αυτή τη στιγμή, και ο ειρηνικός τους ύπνος δεν διαταράσσεται ούτε για μία στιγμή από την προοπτική μιας τόσο τρομακτικής καταστροφής. Από την άλλη πλευρά, ογδόντα τμήματα εργάζονται σήμερα, χωρίς συνεννόηση, χωρίς καμία αμοιβαία κατανόηση, για τον εφοδιασμό του Παρισιού. Πώς κάθε επόμενη μέρα φέρνει αυτό που χρειάζεται, ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο, σε μια τόσο γιγαντιαία αγορά; Ποια είναι, λοιπόν, η ευφυής και μυστική δύναμη που διέπει την εκπληκτική κανονικότητα τόσο περίπλοκων κινήσεων, μια κανονικότητα στην οποία όλοι έχουν απόλυτη πίστη, παρόλο που η ευτυχία και η ίδια η ζωή διακυβεύονται; Αυτή η δύναμη είναι μια απόλυτη αρχή, η αρχή της ελευθερίας στις συναλλαγές. Έχουμε πίστη σε αυτό το εσωτερικό φως που η Πρόνοια έχει τοποθετήσει στην καρδιά όλων των ανθρώπων, και στο οποίο έχει εμπιστευτεί τη διατήρηση και την απεριόριστη βελτίωση του είδους μας, δηλαδή, τη μέριμνα για το προσωπικό συμφέρον—αφού πρέπει να το ονομάσουμε με το σωστό του όνομα—μια αρχή τόσο ενεργή, τόσο άγρυπνη, τόσο διορατική, όταν είναι ελεύθερη στη δράση της.

Η προσέγγιση του Φρεντερίκ Μπαστιά στο ατομικό συμφέρον συνάδει άμεσα με τον Σκωτσέζικο Διαφωτισμό του προηγούμενου αιώνα. Αυτοί οι στοχαστές—όπως ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Άνταμ Σμιθ—μοιράζονταν την πεποίθηση ότι οι ατομικές πράξεις που κινούνται από το προσωπικό συμφέρον μπορούν να οδηγήσουν σε ευεργετικά αποτελέσματα για την κοινωνία στο σύνολό της.

Ο Μπαστιά πίστευε ακράδαντα ότι αυτή η «κοινωνική αρμονία» προκύπτει φυσικά από έναν φυσικό νόμο που προηγείται και υπερβαίνει κάθε ανθρώπινη νομοθεσία. Αυτοί περιλαμβάνουν το φυσικό δικαίωμα στην ύπαρξη, την εθελούσια ανταλλαγή και την ιδιωτική ιδιοκτησία. Ακολουθώντας τα βήματα του Τζον Λοκ, αναγνώρισε την ύπαρξη φυσικών δικαιωμάτων στις συνθήκες της ανθρώπινης ανάπτυξης, ουσιαστικά αυτό της ιδιοκτησίας  (ξεκινώντας από την αυτοκτησία)  και το παρεπόμενό της, την ανταλλαγή. Αξίζει να σημειωθεί αυτή η οπτική του φυσικού νόμου, στην οποία βασίζει μέρος της σκέψης του και ο Μάρεϊ Ρόθμπαρντ. Επίσης, αναγνώρισε τη σημασία του Μπαστιά και της Γαλλικής παράδοσης του laissez-faire ως σημαντικούς προδρόμους της Αυστριακής Σχολής και του σύγχρονου Λιμπερταριανισμού.

Ωστόσο, ο Μπαστιά διαφέρει από καθαρά ορθολογιστές στοχαστές, όπως ο Χιουμ και ο Σμιθ, στο ότι ενσωματώνει μια νέα διάσταση: αυτή της θεϊκής πρόνοιας, που εγγυάται την ισορροπία των ατομικών συμφερόντων. Έτσι, ο Μπαστιά διαφέρει από την πιο ωφελιμιστική και εμμενής οπτική των Σκωτσέζων, ενσωματώνοντας μια ιερή, προνοιακή και υπερβατική διάσταση στους αυθόρμητους θεσμούς που επιτρέπουν στα άτομα να συνεργάζονται. Σε αυτό το απόσπασμα, ο Μπαστιά μας δείχνει επίσης μια άλλη πτυχή της σκέψης του για την οποία υπήρξε πρωτοπόρος και για την οποία εκτιμάται ακόμα σήμερα—τη συστηματική του κριτική στον πολιτικό παρεμβατισμό:

Σε ποια κατάσταση, θα ρωτούσα, θα βρίσκονταν οι κάτοικοι του Παρισιού αν ένας υπουργός αποφάσιζε να αντικαταστήσει αυτή τη δύναμη με τους συνδυασμούς της δικής του ιδιοφυΐας, όσο ανώτεροι κι αν υποθέταμε ότι είναι—αν σκεφτόταν να υποτάξει στον υπέρτατο έλεγχό του αυτόν τον θαυμαστό μηχανισμό, να κρατήσει τα ελατήριά του στα χέρια του, να αποφασίσει από ποιον, ή με ποιον τρόπο, ή υπό ποιες συνθήκες, θα πρέπει να παραχθεί, να μεταφερθεί, να ανταλλαχθεί και να καταναλωθεί ό,τι χρειάζεται; Πραγματικά, μπορεί να υπάρχει πολύς πόνος μέσα στα τείχη του Παρισιού—φτώχεια, απόγνωση, ίσως λιμοκτονία, που προκαλούν περισσότερα δάκρυα από όσα μπορεί να στεγνώσει η φλογερή φιλανθρωπία· αλλά υποστηρίζω ότι είναι πιθανό, όχι, ότι είναι βέβαιο, ότι η αυθαίρετη παρέμβαση της κυβέρνησης θα πολλαπλασίαζε απεριόριστα αυτά τα δεινά, και θα εξάπλωνε σε όλους τους συμπολίτες μας τα κακά που σήμερα επηρεάζουν μόνο έναν μικρό αριθμό από αυτούς.

Εδώ, ο Μπαστιά υπογραμμίζει τον κίνδυνο του οικονομικού σχεδιασμού από έναν κεντρικό σχεδιαστή που—χάρη στην υποτιθέμενη «ιδιοφυΐα» του—πιστεύει ότι είναι ικανός να κατανείμει σωστά τους πόρους, ή ακόμα και να αποφασίσει για την παραγωγή, και να αντικαταστήσει τον «θαυμαστό μηχανισμό» που κρατά μια πρωτεύουσα όπως το Παρίσι τροφοδοτημένη σε καθημερινή βάση. Αυτός ο μηχανισμός δεν είναι τίποτα άλλο από το αόριστο πλήθος των ατομικών αλληλεπιδράσεων που λαμβάνουν χώρα χάρη στην «ελευθερία στις συναλλαγές».

Εδώ ο Μπαστιά κάνει μία από τις πρώτες οικονομικές, όχι μόνο ηθικές, κριτικές στον πολιτικό παρεμβατισμό και τον σοσιαλισμό, τον οποίο περιγράφει ως έχοντα «δύο στοιχεία: την έξαλλη αντίφαση και την τρέλα της υπερηφάνειας!» Σε αυτά τα τελευταία σημεία, ο Μπαστιά φαίνεται να είναι πρόδρομος του Λούντβιχ φον Μίζες και του Φρίντριχ Χάγιεκ, οι οποίοι—έναν αιώνα αργότερα—θα ανέπτυσσαν παρόμοιες ιδέες για την αδυναμία του οικονομικού υπολογισμού υπό τον σοσιαλισμό και τους κινδύνους της κεντρικής οικονομικής λήψης αποφάσεων.

Ο Μπαστιά επίσης επικρίνει την «μοιραία αλαζονεία» των ηγετών που—παρασυρμένοι από την υπεροψία της λογικής—πιστεύουν ότι είναι ικανοί να διαμορφώσουν τον κόσμο και την οικονομία σύμφωνα με τις επιθυμίες τους. Μια ύβρις που τους εμποδίζει να αναγνωρίσουν την πολυπλοκότητα της οικονομικής διαδικασίας, και που κάνει το άτομο μόνο του—με τις υποκειμενικές του ανάγκες—την αρχή και το τέλος αυτής της διαδικασίας. Την εποχή του, ο Μπαστιά—όπως και ο Αλέξις ντε Τοκβίλ—είχε ήδη καταλάβει ότι ο σοσιαλισμός «οδηγεί τον πολιτισμό πίσω».